"Türkmenistanyň lukmançylygy" žurnaly

Esaslandyryjysy: Türkmenistanyň Saglygy goraýyş we derman senagaty ministrligi
Salgysy: Aşgabat şäheri, Garaşsyzlyk şaýoly, 100, Türkmenbaşynyň erkin döredijilik mekany
Telefon belgileri: 38-61-55
Email: t-lukmanchylyk-zurnaly@sanly.tm

Habarlar

Aşaky bölegiň bronhyndaky del jisimiň endoskopiki usul bilen aýrylmagy

Traheýada we bronhda del jisimi anyklamak we bu näsaglary bejermek torakal hirurgiýanyň möhüm meselesi bolmagynda galýar [1, 2, 4, 7]. Organiki ýa-da organiki däl del jisimleriň aspirasiýasy uly ýaşlylara garanyňda, çagalarda has ýygy duş gelýär. Köp ýagdaýlarda dem alyş ýollaryna düşen del jisim bronhda (65%), traheýada (22%) we bogazda (13%) ýerleşýär. Del jisimleriň dem alyş ýollarynyň aspirasiýasynda duýdansyz güýçli üsgülewük, bogulma ýa-da sesiň gyrylmagy, stridor dem alyş, gitdigiçe güýçlenýän demgysma we umumy ýagdaýyň ýaramazlaşmagy ýüze çykýar. Dem alyş ýollaryndaky uly del jisimler agyr ýagdaýlara, mehaniki asfiksiýa, hatda ölüme hem sebäp bolup biler. Adamyň janyna howp salýan ýagdaýlarda gyssagly lukmançylyk kömegi talap edilýär [2, 4-6]. Dem alyş ýollarynda del jisimleri anyklamakda we bejermekde anamnez, kliniki ýüze çykmalar, öýkenleriň rentgen barlagy, kompýuter tomografiýasy we bronhoskopiýa barlaglary möhüm ähmiýete eýe bolup durýar. Traheýabronhial ýollarynda del jisimleri aýyrmak üçin gaty we maýyşgak fibrobronhoskopiýa ulanylýar [1, 3, 5]. Uly del jisimleriň bronhdan endoskopiki usul bilen aýrylmagy çylşyrymly operasiýa bolup durýar, nädogry hereketler bolan ýagdaýynda del jisimiň çuňluga iteklenmegine we ýatrogen bozulmalara sezewar bolmagy mümkindir [5, 7, 8].

Hakyky polisitemiýaly näsaglarda ýürek işemiýa keseliniň geçişi

Ýürek işemiýa keseli (ÝIK) häzirki döwürde saglygy goraýyş ulgamynyň wajyp meseleleriniň biri bolup, onuň wagtynda we dogry anyklanylmagynyň, bejergi meýilnamasynyň kesgitlenilmeginiň orny örän uludyr. Gan keselleri, şol sanda hakyky polisitemiýa (HP) ÝIK-niň seýrek duş gelýän, ýöne ähmiýetli sebäpleriniň biri bolup durýar [1]. Daşary ýurt registrleriniň maglumatlaryna laýyklykda, HP bilen ilkinji keselçilik 100 müň adama 0,4-2,8 ýagdaýlarda duş gelýär. Köplenç, keseliň esasy ýüze çykmasy 50-70 ýaşlarda bellenilýär, emma oňa garamazdan, dürli ýaşdaky adamlarda, şol sanda ýaşlarda we çagalarda ýüze çykyp biler [2]. Keseliň geçişinde iki sindromy tapawutlandyrýarlar: gan emele gelmäniň üç ösüntgisiniň giperplaziýasy bilen şertlenen miýeloproliferatiw sindromy we aýlanýan eritrositleriň göwrüminiň köpelmegi bilen häsiýetlenýän pletoriki sindrom (pletora – grekçe doluganlylyk). Ol bolsa öz gezeginde gematokritiň ýokarlanmagyna, ganyň reologiki häsiýetleriniň üýtgemegine – ganyň şepbeşikliginiň ýokarlanmagyna, stazyň ýüze çykmagyna getirýär. Bu hadysalar bolsa, trombotiki gaýraüzülmeleriň ýüze çykmak howpuny ýokarlandyrýar, käbir halatlarda olar keseliň ilkinji ýüze çykmasy bolup, käbir halatlarda bolsa ölüme getirip biler [3].

Arkadagyň peşgeşi

Eziz Diýarymyzda halkyň saglygyny berkitmek ugrunda zähmet çekýän saglygy goraýyş we derman senagaty işgärleriniň hünär baýramy giňden bellenilýär. Bu baýramçylyk mynasybetli lukman Arkadagymyzyň «Türkmenistanyň dermanlyk ösümlikleri» atly köp jiltli ylmy-ensiklopedik eseriniň ХIII tomunyň neşir edilmegi halkymyzy has-da buýsandyrdy. «Türkmenistanyň dermanlyk ösümlikleri» atly kitabyň ХIII tomunda tebigatymyzdaky endemik ösümlik görnüşleriniň halk lukmançylygynda giňden peýdalanylýan, saglygy goraýyş ulgamynda ulanylmadyk we öwrenilmedik 120 sany ösümliklere aýratyn ähmiýet berlip, olaryň şypaly häsiýetleri açyp görkezilýär. Kitabyň esasy maksady lukmançylyk ulgamynyň işgärlerine, dermanlyk çig mallary taýýarlaýanlara we ýygnaýjylara dermanlyk ösümlikler barada öz bilimleriniň üstüni ýetirmek, olaryň gurluşy, bitýän ýerleri, ýaýraýşy, himiki düzümi, ösüş şertleri, lukmançylyk tejribesinde peýdalanylyşy, şeyle-de, ýygnamaklygyň möhleti, usullary, saklamaklygyň düzgünleri, ekologik ähmiýetliligi baradaky maglumatlary giňeltmekden ybaratdyr.

Täze belentliklere badalga

Hormatly Prezidentimiziň taýsyz tagallalary bilen, adamyň saglygyny goramakda, ilatyň saglyk ýagdaýyny gowulandyrmakda, keselleriň öňüni almakda, saglygy goraýyş ulgamyny dünýä derejesinde ösdürmekde beýik işler amala aşyrylýar. Keselleriň öňüni almakda hem-de bejermekde ýetilen sepgitler we gazanylan üstünlikler halkara derejede ykrar edilýär. Saglygy goraýşyň maddy-enjamlaýyn binýady düýpli pugtalandyrylýar. Ulgamy düýpli özgertmäge gönükdirilen kanunlar we kadalaşdyryjy namalar işlenip düzülýär. Ýurdumyzyň sebitlerinde dünýä ülňülerine laýyk gelýän iri saglyk desgalary gurlup, halkyň hyzmatyna berilýär. Bularyň ählisi hormatly Prezidentimiziň «Döwlet adam üçindir!» diýen ynsanperwer taglymatynyň üstünlikli durmuşa geçirilýändigini görkezýär. Türkmenistanyň Prezidentiniň «Saglyk» Döwlet maksatnamasynyň rejelenen görnüşiniň hem-de ony amala aşyrmak boýunça ýerine ýetirilmeli çäreleriň 2021 — 2025-nji ýyllar üçin meýilnamasynyň tassyklanmagy, şeýle hem «Ýokanç keselleriň öňüni almak hakynda» Türkmenistanyň Kanunynyň kabul edilmegi saglygy goraýyş ulgamynyň işini kämilleşdirmekde wajyp ähmiýete eýedir.

Ösüşlere barýan ak ýol

Eziz Diýarymyz «Türkmenistan — parahatçylygyň we ynanyşmagyň Watany» ýylynda ähli ugurlar boýunça uly ösüşlere eýe bolýar. Ýurdumyzyň saglygy goraýyş ulgamynda hem uly üstünlikler gazanylyp, belent sepgitlere ýetilýär. Ilatyň saglygyny goramak ýurdumyzda möhüm ähmiýet berilýän ugurlaryň biri bolup, eneleriň we çagalaryň saglygyna hem-de iýmitlenişine degişli meselelere möhüm orun berilýär. Şunuň bilen baglylykda,  birnäçe maksatnamalar kabul edildi we üstünlikli durmuşa geçirildi. «Türkmenistanda çaganyň irki ösüşi boýunça 2020 — 2025-nji ýyllar üçin Milli strategiýasy», «Türkmenistanda çaganyň irki ösüşini we mekdebe taýýarlygyny ösdürmek babatda 2020 — 2025-nji ýyllarda mekdebe çenli çagalar edaralarynyň işini kämilleşdirmegiň Maksatnamasynyň» kabul edilmegi durmuşyň gülleri bolan çagalar hakynda edilýän işlerden nyşandyr.

Türkmenistanda COVID-19 ýokanjynyň öňüni almagyň guramaçylyk jähtleri

Ýurdumyzyň dürli ýokanç keseller görnüşindäki ýüze çykýan häzirkizaman howplaryň meselelerine taýýarlygy Türkmenistanyň Prezidentiniň elmydama üns merkezinde saklanýar. Türkmenistanyň halkara gatnaşyklarynyň göwrümini, geografiki ýerleşişini, syýahatçylyk pudagynyň ösüşini nazara alyp, şeýle hem ýurda howply ýokançlaryň getrilmeginiň öňüni almak maksady bilen, hormatly Prezidentimiziň ýolbaşçylygynda degişli çäreler yzygiderli geçirilýär. Döwletimiziň hökümeti tarapyndan Türkmenistanyň ýiti ýokanç keselleriň ýaýramagyna garşy taýýarlygyny we bu babatda dessin çäreleriň görülmegini üpjün etmegiň meýilnamasy işlenilip taýýarlanyldy we ol ýurduň degişli düzümleri tarapyndan ýerine ýetirilýär. COVID-19 ýokanjynyň ýer ýüzünde ýaýraýyş depginini we onuň epidemiologiki monitoringini nazara alyp, 2020-nji ýylyň 2-nji ýanwarynda biziň ýurdumyza ýokanjyň getirilmeginiň öňüni almak boýunça dessin çäreler geçirilip başlandy.

Azyk önümleriniň düzümindäki transýaglaryň we duzuň mukdaryny kesgitlemek

Ilatyň saglyk ýagdaýy ýurduň abadançylygynyň esasy görkezijileriniň biridir. Türkmenistanyň Prezidentiniň «Saglyk» Döwlet maksatnamasynyň esasy maksady ilatyň saglygyny düýpgöter gowulandyrmak hem-de ilatyň ortaça ömür dowamlylygyny uzaltmakdyr. Ýurdumyzda ilatyň saglygyny goramak döwlet, durmuş-ykdysady we lukmançylyk çäreleriniň giň ulgamy bilen üpjün edilýär. Ilatyň arasynda keselçiligiň öňüni almak üçin adamlaryň sagdyn durmuş ýörelgelerine eýermegi, ýagny kadaly iýmitlenmegi, zyýanly endiklerden daşda durmagy, zähmet bilen dynç alşy sazlaşykly alyp barmagy, ruhy taýdan sagdynlygy, arassa howada işjeň hereket etmegi we sportuň görnüşleri bilen meşgullanmagy zerur hasaplanýar [1, 2]. Jemgyýetçilik saglygyny goramaklygyň esasy maksady – ýokanç däl keselleriň (ýürek-damar, süýjüli diabet, howply täze döremeler we dem alyş ýollarynyň dowamly keselleri) öňüni almak we esasy töwekgelçilik şertlerini (temmäkini we alkogolly içgileri ulanmak, nädogry iýmitlenmek, fiziki hereketsizlik, gipertoniýa, semizlik we daşky gurşawyň zyýanly şertleri) aradan aýyrmak bolup durýar [3, 8].

Türkmenistanda un önümçilik kärhanalarynda uny demir bilen baýlaşdyrmagyň görkezijileri

«Saglyk» Döwlet maksatnamasyny tapgyrlaýyn durmuşa geçirip, ilatyň keselleýjilik derejesini peseltmek strategiýasyny alyp barmak arkaly, Türkmenistanda keselleriň köp görnüşleri doly ýa-da bölekleýin ýok edildi. Adam bedeninde demir ýetmezçiligi bilen baglanyşykly keselleriň öňüni almak üçin, Türkmenistanda daşary ýurt hyzmatdaşlary bilen ýakyn hyzmatdaşlykda azyk önümlerini, esasan hem uny baýlaşdyrmak boýunça birnäçe iri taslamalar durmuşa geçirilýär [1]. Raýatlaryň saglygyny goramak üçin, Türkmenistanda Birleşen Milletler Guramasynyň (BMG) Çagalar Gaznasynyň (ÝUNISEF) goldawy bilen, duzy ýodlaşdyrmak, uny demir we foliý turşusy bilen baýlaşdyrmak ýaly uly ähmiýetli öňüni alyş çäreleri üstünlikli amala aşyrylýar.

Ilatyň COVID-19 ýokanjyna garşy gumoral immunitetiniň ýagdaýyna baha bermek

Türkmenistanyň hormatly Prezidentiniň baştutanlygynda ýurtda alnyp barylýan «Açyk gapylar» syýasaty esasynda dünýäniň ähli döwletleri bilen ýurdumyzda halkara gatnaşyklar ýokary depginde ösdürilýär. Milli Liderimiziň baştutanlygynda Türkmenistan pandemiýa döwründe has-da wajyp bolan ilatyň saglygyny goramakda we ony goldamakda halkara gatnaşyklaryň ösdürilmeginiň tarapdary bolup çykyş edýär. COVID-19 ýokanjynyň ýaýramagynyň öňüni almak Döwlet Baştutanymyz tarapyndan esasy meseleleriň ilkinjileriniň hataryna çykaryldy.

Süýt mäzleriniň howply täze döremeleriniň HER-2 pozitiw görnüşiniň bejeriş usulynyň netijeleri

Süýt mäzleriniň howply täze döremelerinden (SMHTD) bolan keselleýjilik dünýäde we Türkmenistanda onkologiýa keselleriniň arasynda birinji ýerde durýar we BSGG-niň berýän maglumatlaryna görä, dünýäde her ýyl 1 mln 700 müň zenan SMHTD-si bilen keselleýär [1]. SMHTD-niň biologiki häsiýetnamalaryny kesgitlemekde immunogistohimiýa (IGH) we beýleki molekulýar-genetiki barlaglarynyň wajyp ähmiýeti bar. Estrogen reseptory (ER) we progesteron reseptory (PR) boýunça pozitiw, gormonal duýgur SMHTD, HER-2 belogyň giperekspressiýasy bolan we steroid gormonlara üç esse negatiw duýujy hem-de HER-2 reseptorlaryna duýgur bolan täze döremeler SMHTD-niň biologiki häsiýetnamasyny görkezýär [4, 5].

Türkmenistanda ýüregiň işemiýa keseli bilen utgaşyp gelýän keseller

Ýürek-damar kesellerinden (ÝDK) BSGG-niň 2018-nji ýyldaky maglumatyna görä, her ýyl 17,9 mln adam ýogalýar, bu bolsa dünýäde hemme ölümçiligiň 31%-ni tutýar. Ýewropanyň aglaba ýurtlarynyň her million adamsynyň 20-den 40 müňi stenokardiýadan ejir çekýär [8]. Bu ýagdaýlaryň näsagyň ýaşyna we jynsyna baglydygy anyklanylan. Aýallarda 45-54 ýaşda ÝDK bilen keselleýjiligiň ýygylygy 0,1-1%-e, 65-74 ýaş aralygynda 10-15%-e, erkeklerde 45-54 ýaş aralygynda 2-5%-e, 65-74 ýaş aralagynda bolsa 10-20%-e deňdir. Häzirki wagtda stenokardiýaly näsaglary anyklamakda we bejermekde esasy ünsi ÝDK-niň geçişini agyrlaşdyrýan utgaşyp gelýän keselli näsaglara berilýär [4, 6]. ÝDK boýunça, esasanam, ýüregiň işemiýa keselinde (ÝIK) lukmançylyk kömegine ýüz tutýan näsaglaryň aglaba böleginde içki agzalaryň birnäçe keselleri ýüze çykarylýar. Bu bolsa köp keselleriň patogeneziniň mehanizmleriniň umumylygy we ýokary derejede ýaýraňlylygy bilen esaslanýar. Meselem, ÝIK-li näsaglaryň 52%-de dowamly böwrek keselleri, 67%-de arterial gipertenziýa, 45%-de semizlik, 38%-de süýjüli diabetiň 2 tipi, 62% ýagdaýlarda bolsa, öýkenleriň dowamly obstruktiw keselleri duş gelýär. Islendik kesellerde utgaşyp gelýän keselleriň bar bolmagy olaryň geçişini, netijesini we çaklamasyny şübhesiz ýaramazlaşdyrýar [3, 7]. Türkmenistanda ÝIK bilen utgaşyp gelýän keselleriň düzümi entek doly öwrenilmedik. Şunuň bilen baglylykda, ÝIK

Garrylyk makulodistrofiýanyň anyklanyşynda optiki kogerent tomografiýanyň ähmiýeti

Yza gaýtaryp bolmajak görüşiň ýitmekliginiň esasy sebäpleriniň biri garrylyk makulodistrofiýadyr (GMD). Bu patologiýa iki gözde hem ýüze çykyp, 50 ýaşdan uly adamlarda maýyplyga getirýän esasy sebäp bolýar. Dürli maglumatlara görä, 65-75 ýaş aralygynda GMD sebäpli merkezi görüşiň bozulmagy 10%-de, 75 ýaşdan uly adamlaryň 30%-de anyklanylýar [2, 3]. GMD-nyň döremeginde genetiki faktorlara we daşky gurşawa uly orun berilýär. GMD-a getirýän howply kesellere gipertoniýa, ateroskleroz, zyýanly endiklerden çilim çekmeklik degişlidir [1, 3, 4]. GMD-nyň geçişinde irki we giçki döwürler tapawutlandyrylýar.

Gipotireozly ýetginjek gyzlaryň reproduktiw funksiýasynyň emele gelmeginiň aýratynlyklary

Çagalaryň we ýetginjekleriň saglygyny goramak hem berkitmek şu günüň esasy meseleleriniň biridir. Häzirki döwürde ýetginjek gyzlaryň umumy endokrin keselçiliginiň düzüminde gipotireoz esasy orny eýeleýär. Gipotireoz bilen bagly bozulmalar aýbaşynyň bozulmagyna, öňelgesizlige we wagtyndan öň dogrumlara getirip bilýär [8, 12]. Ýetginjek gyzlaryň pubertat kritiki döwürlerinde galkan şekilli mäziň işjeňliginiň üýtgemegi, tireoid hem-de reproduktiw ulgamlarynyň yşnyşykly arabaglanyşyklydygyny tassyklaýar [3, 9].

Bäbekde bagryň howply däl täze döremesiniň hirurgiki bejerilişi

Çagalarda bagryň howply däl täze döremeleri ýygy duş gelýär, emma mahsus aýdyň kliniki alamatlarynyň ýüze çykmazlygy sebäpli, olar başga keseller boýunça barlaglar geçirilende tötänlikde ýüze çykarylýar [1, 3, 7]. BSGG-niň Halkara klassifikasiýasyna laýyklykda, çagalarda bagryň howply däl täze döremeleri morfologiki düzümine görä epitelial, mezenhimal, germinogen görnüşlere bölmek kabul edilen [1, 2, 4, 5].

Abadan durmuşyň kepili

Berkarar döwletimiziň bagtyýarlyk döwründe agzybirlik, jebislik, ynsanperwerlik, parahatçylyk söýüjilik ýaly mukaddes ýörelgeleri hemra edinip, bedew bady bilen ösüşiň aýdyň belentliklerine barýan ata Watanymyzyň şan-şöhraty dünýä dolýar. Hormatly Prezidentimiziň pähim-parasady bilen eziz Diýarymyz günsaýyn gülläp ösýär. Garaşsyz, Bitarap ýurdumyzda bagtyýar durmuşda ýaşaýan halkymyz bu gün pederlerimiziň arzuwlan ajaýyp döwründe beýik işlerden ruhlanyp gurýar, döredýär, öňe barýar. Garaşsyz, hemişelik Bitarap Türkmenistan döwletimizde milli senenamamyzyň iň şanly seneleriniň biri bolan Türkmenistanyň Konstitusiýasynyň we Döwlet baýdagymyzyň gününiň ählihalk baýramy türkmen halkynyň ruhy we demokratik ýörelgeleriniň dowamlylygyny özünde jemleýän baýram hökmünde uludan toýlanylýar.

Bagtyýarlyk döwrüniň nury Aşgabat!

Hormatly Prezidentimiziň öňe sürýän düýpli özgertmeleri esasynda ýurdumyz ähli ugurlar boýunça batly depginlerde ösdürilýär. Ata Watanymyzda toýlar-toýa, baýramlar baýramlara ulaşýar.

Beýik işleriň beýany

Berkarar döwletimiziň paýtagty Aşgabat şäheri her bir türkmenistanlynyň ýüreginde çäksiz buýsanç, belent söýgi döredýär. Gahryman Arkadagymyzyň ak şäheri Aşgabat parahatçylykly gülläp ösüşleriň mekany bolan ata Watanymyzyň dünýä ýalkym saçýan göwher gaşydyr. Berkarar döwletimiziň bagtyýarlyk döwründe ýurdumyzda gazanylýan uly üstünlikleriň aýdyň görkezijisidir. «Türkmenistan – parahatçylygyň we ynanyşmagyň Watany» ýylynda merjen şäherimiz Aşgabadyň esaslandyrylmagynyň 140 ýyllygy dabaraly ýagdaýda bellenip geçilýär. Gahryman Arkadagymyzyň baýramçylyk günlerinde halkymyza «Ak şäherim Aşgabat» atly kitabyny sowgat etmegi aýratyn guwandyryjy wakadyr. Hormatly Prezidentimiz Gurbanguly Berdimuhamedowyň «Ak şäherim Aşgabat» atly täze kitabynyň neşir edilip, halkymyza gowuşmagy bagtyýar ilimiziň gözel paýtagtymyza bolan buýsanjyny has-da artdyrdy.

Çagalar – durmuşyň gülleri

Bütin dünýäde her ýylyň 1-nji iýunynda Çagalary goramagyň halkara güni giňden bellenilip geçilýär. Hormatly Prezidentimiz BMG-niň Çagalar gaznasynyň Türkmenistandaky wekilhanasynyň ýolbaşçysy Kristina Weýgand bilen Çagalary goramagyň halkara güni mynasybetli, Enäniň we çaganyň saglygyny goraýyş ylmy-kliniki merkezinde guralan dabaraly çärä gatnaşdy. Hormatly Prezidentimiz merkeziň bölümlerine baryp, ol ýerde bejergi alýan çagalar hem-de olaryň ejeleri bilen söhbetdeş boldy we hal-ýagdaýlary, bejerişiň netijeleri barada gyzyklandy.

Göwreli zenanlarda lipoperoksidasiýa hadysalaryna möwsümleriň täsiri

Lipidleriň perekisli okislenme (LPO) reaksiýalary ýa-da lipoperoksidasiýa bedende geçýän umumy metabolik hadysalarynyň düzüm bölegidir. Erkin-radikally patologiýalaryň döremeginiň we ösmeginiň wajyp patogenetiki mehanizmleriniň birine LPO -nyň işjeňleşmegi degişlidir. Belli bolşy ýaly, erkin radikallar 200-den gowrak keselleriň we patologik ýagdaýlaryň patogenezine gatnaşýandyr [1-4]. Şonuň üçin soňky döwürde LPO hadysalarynyň görkezijileri anyklaýjy test hökmünde kliniki tejribede giňden ulanylýar we bedeniň irki mahsus däl reaksiýalaryň görkezijisi diýlip hasaplanylýar [5]. Ondan başga-da, LPO hadysalary örän ýokary derejede duýgurly bolup, daşky gurşawyň täsir edýän dürli faktorlaryna, bedende döreýän garşylyk reaksiýalaryna işjeň gatnaşýarlar [6, 7]. Malon dialdegidi (MDA) LPO reaksiýalarynyň ahyrky önümlerine degişli bolan madda, şol sebäpli onuň mukdaryny kesgitläp, bu hadysalaryň ýagdaýyna baha berip bolýar [8].

Ortopedik stomatologiýada sanly we adaty tilsimatlary utgaşdyryp ulanmak mümkinçiligini öwrenmek

Häzirki zaman ortopedik stomatologiýasynda kompýuter tilsimatlary arkaly proýektirlemek, nusga almak we awtomatiki usulda diş protezlerini taýýarlamak ileri tutulýan öňdebaryjy ugurlaryň biri bolup durýar (CAD/CAM). Dünýä boýunça awtomatik proýektirleme ulgamyny alamatlandyrmak üçin ýazuwda CAD (Computer-Aided Design (iňl.) – kompýuter dizaýni) gysgaltma belgisi ulanylýar we awtomatik önümçiliginde CAM (Computer-Aided Manufakturing (iňl.) – kompýuter arkaly öndürilmek) belligi ulanylýar.