"Mugallymlar gazeti" gazeti

Esaslandyryjysy: Türkmenistanyň Ministrler Kabineti
Salgysy: Aşgabat şäheri, Garaşsyzlyk şaýoly, 100, Türkmenbaşynyň erkin döredijilik mekany
Telefon belgileri: 38-61-53, 39-96-41, 39-96-40
Email: mugallymlar-gazeti@sanly.tm

Gazeti PDF görnüşinde ýükläp almak

Habarlar

Ýaz azygy — gyş azygy

Türkmen halkymyz irki döwürlerden bäri maldarçylyk, ekerançylyk bilen meşgullanmagyň özboluşly medeniýetini döredipdirler. Kesp-käri çarwaçylyk bolan hojalyklar mallary bilen her ýyl alabaharda sergin daglara, giň sähralyga, otuň, suwuň bol ýerine ýazlaga göçüpdirler. «Ýaz aksyz bolma, güýz göksüz» diýlen pähime eýeren türkmen zenanlary mallardan, esasan, dowarlardan alynýan süýtden, dürli görnüşli azyk önümlerini taýýarlapdyrlar. Şonuň esasynda halk arasynda süýt we süýt önümleri, süýtden bişirilýän tagamlar bilen baglanyşykly birnäçe däp-dessurlar, yrym-ynançlar döräpdir. Maldarlarda dowarlaryň köpelýän we sagylýan döwri örän jogapkärli döwür bolup, onuň şowly, ýitgisiz geçmegi, süýt önümleriniň bolelin öndürilmegi üçin goýnuň piri hasaplanylýan Musa Pygamberiň hatyrasyna sadaka berlipdir. Sagym döwri aý, aý ýarym dowam edýär. Bu döwürde maldarlar indiki sagym döwrüne çenli zaýalanman saklanmaga ukyply süýt önümlerini taýýarlapdyrlar. Günbatar Türkmenistanda sagym döwri başlananda berilýän sadaka «ak aş», merkezi Garagumuň maldarlarynda «goýnuň musasy» diýlip atlandyrylypdyr. Sadaka çopanlar, ýazlaga çykanlar çagyrylyp, ilkinji saglan süýtden süýtlaş bişirilipdir we doga okalyp, mallaryň sag-amanlygy, süýt önümleriniň bolçulygy dileg edilipdir.

22 Mart 2024

Haýwanat dünýäsi

Gyzgalaňly möwsüm

Bahar paslynyň ilkinji aýynda Sarahs etrabynyň maldarlary dowarçylykda möhüm döwür bolan owlak-guzy almak möwsümine guramaçylykly girişip, bu işi ýokary depginde alyp barýar. Daýhan birleşikleriniň maldarlary mallaryň sagdyn saklanmagyny we olaryň baş sanyny artdyrmagy maksat edinýär. Jogapkärli möwsümde maldarlar üçin ähli mümkinçilikler döredilýär. Çopan-çoluklaryň ýanyna kömekçi adamlar bellenilip, nobatçylyk çekilmegi üçin awtoulaglar berkidilýär.

20 Mart 2024

Haýwanat dünýäsi

Oklukirpi

Oklukirpi gemrijiler maşgalasyna degişlidir. Olaryň bedenleriniň uzynlygy bir metre, agramy 27 kilograma çenli bolýar. Oklukirpileriň arkalary, gapdallary we guýruklary iňňe tikenleri bilen örtülendir. Tüýleriniň reňki goňrumtyl bolup, ýumşak we keçe pisintdir. Iňňe tikenleri alaja reňkde bolup, uzynlygy 40 santimetre, ini bolsa 7 millimetre golaýdyr. Guýrugyndaky ak iňňeleri biraz gysga bolsalar-da, beýlekilerden gaty we ýogynrakdyr. Oklukirpiniň iňňeleriniň ujy örän ýiti bolup, duşmanyny ýaralap bilýär. Tebigaty öwreniji Öwlüýäguly Gurbanow Türkmen döwlet neşirýat gullugy tarapyndan 2017-nji ýylda çap edilen «Guba çägedäki towşan yzlary» atly kitabynda oklukirpiniň duşmanlaryndan goranyşy hakda şeýle ýazýar: «Oklukirpileriň esasy aýratynlyklary bolan guýrugyndaky we arkasyndaky ala-mula iňňelere «oklukirpiniň oky» diýilýär. Ol oklar oklukirpileri her hili duşmanlardan goraýarlar. Oklukirpiler gorananlarynda, duşmanyna tarap arkasyny öwürýärler we gaçmak bilen bolup, ony yzyna düşmäge mejbur edýärler. Duşmanynyň yzyndan ýetip, has golaýlanyny duýanlarynda bolsa, oklaryny hüžžerdip, birden sakga durýarlar weli, ol badyny saklap bilmän, naýza ýaly gezelişip duran ýiti uçly oklaryň üstüne ýykylmaly bolýar. Onsoň onuň duşmanlary awuly oklaryň yzasyna çydaman, oklukirpini öz gününe goýmaga mejbur bolýarlar».

12 Mart 2024

Haýwanat dünýäsi

Pil­ler hakynda biläýmeli maglumatlarymyz

«7/24. tm» № 09 (196), 26.02.2024

25 Fewral 2024

Haýwanat dünýäsi

Guşlar haçan göçýärler?

Jandarlar bir ýerden başga ýere möwsümleýin göçýärler. Muňa olaryň ýaşaýan ýerlerinde iýmitiň ýetmezçiligi, gurakçylyk, suwuň derejesiniň üýtgäp durmagy, ýokary galmagy ýa-da çekilmegi, doňmagy, adam işewürligi we beýlekiler sebäp bolýar. Bu guşlar babatda-da şeýle. Olar beýleki jandarlara garanda, gysga wagtyň içinde uzak aralygy geçýärler. Guşlar köplenç şol bir ugur boýunça uçup, kenar ýakalarynda aram-aram düşläp, iýmitlenenlerinden soň, ýollaryny dowam edýärler. Haýran galaýmaly tarapy hem guşlaryň göçüşleriniň biri-biriniňkä meňzemeýänligidir. Sakarbarak, tersaýak, çuluk (käbir görnüşleri), baýguş gün ýaşandan soň uçsa, serçe, sar, torgaý, garlawaç, goýunguşlar, geçiguşlar gündiz göçýärler. Ördek, çarlak, çärik gije-gündiz uçýan guşlardyr. Uçup barýan guşlara howa şertleri hem täsir edýär, ýel öňünden bolsa pessaýlaýarlar, tersine, yzlaryndan bolsa ýokary galýarlar. Uçup barýan ördek, jüptün, çuluk ýaly, suw guşlary gury ýere golaýlanlarynda 50 – 100 metr ýokary galyp, suwy görenlerinde aşak gaýdýarlar. Suwda we batgada ýaşaýan guşlaryň müňlerçesi ýylda iki gezek (ýaz we güýz) Hazar deňziniň üstünden uçup geçýärler. Olaryň köp sanlysy goraghananyň Türkmenbaşy, Balkan, Demirgazyk Çeleken aýlaglarynda, Esenguly-Çekişler, Aýym, Garşy kenarýaka saý suwlarynda arly gyşy geçirmek üçin galýarlar.

20 Fewral 2024

Haýwanat dünýäsi

Iň sowuk sebit

Ähli janly-jandarlar, megerem, ýyly ýurdy söýýän bolsalar gerek. Emma, ynsan babatynda bu ýagdaý düýbünden başgaça. Muny «towşana dogduk depe» diýlişi ýaly, dünýäniň iň sowuk howaly künjeginiň — Russiýa Federasiýasynyň Saha (Ýakutiýa) respublikasynyň ilatynyň mysalynda hem görmek bolýar. Bu ýerde Werhoýansk hem-de Oýmýakon atly ilatly ýerlerde gyş paslynda iň sowuk howanyň temperaturasynyň – 71 ° C derejä çenli düşýändigi hasaba alyndy.

13 Fewral 2024

Haýwanat dünýäsi

Al­tyn ba­ly­jak­lar ha­kyn­da

Al­tyn ba­ly­jak­lar te­bi­ga­tyň tä­sin gö­zel­li­gi ha­sap­lan­ýar. Olar karp­lar maş­ga­la­sy­nyň we­kil­le­ri­niň bi­ri­dir. Hy­taý­ly­lar bu ba­ly­ja­gy ga­dym dö­wür­ler­den bä­ri ös­dü­rip ýe­tiş­di­rip­dir­ler. Bu ba­lyk­laryň gy­zyl ýa-da al­ty­n menekli öý­jük­le­ri bol­ýar. Ba­lyk­çy­lar seç­gi iş­le­ri­ni ge­çir­mekleri ne­ti­je­sin­de çal, sa­ry menekli al­tyn ba­ly­jak­la­ryň to­hum­la­ry­ny dö­re­dip­dir­ler. Tak­my­nan, IX asyr­da ba­lyk­çy­lar ta­ra­pyn­dan al­tyn ba­ly­jak­lar tu­tu­lyp­dyr. Em­ma olar bu ba­ly­jak­la­ry iý­män­dir­ler. Ba­lyk­la­ryň gö­zel keş­bi adam­la­ry haý­ran gal­dy­ryp­dyr. Şol se­bäp­li hem ýö­ri­te ho­wuz­la­ry dö­re­dip, ola­ry onuň için­de sak­lap­dyr­lar. Şeý­le ho­wuz­la­ry yba­dat­ha­na­la­ryň go­la­ýyn­da gu­rup­dyr­lar. Din­dar adam­lar bol­sa, ola­ra yzy­gi­der­li ideg edip­dir­ler we iý­mit­len­di­rip­dir­ler. Olar bu ba­ly­jak­la­ry öz­le­ri­niň go­rag­çy­sy hök­mün­de ka­bul edip­dir­ler.

23 Ýanwar 2024

Haýwanat dünýäsi

Doky, bekre, kepir ... balyklary bar

Hazar deňzi tebigatyň taýsyz, täsin merjenidir. Birmahallar Tetis diýlip atlandyrylan ägirt uly gadymy ummanyň bir bölegi bolan bu deňiz tebigy özgerişleriň netijesinde beýleki deňizlerden tapawutly bolup galypdyr. Gojaman Hazaryň geografik ýerleşişi, tebigy gurşawy, ösümlik we haýwanat dünýäsi özboluşlylygy bilen tapawutlanýar. Guşlaryň esasy uçup geçýän ýollarynyň üçüsi Hazar sebitinde kesişýär. Şonda olaryň aglabasy baý batgalyk ýerlerde we deňze guýýan derýalaryň aýaguçlarynda gyşlamak hem-de höwürtgelemek üçin amatly şertleri tapýarlar. Her ýyl Hazaryň türkmen kenarynda, Ogurjaly adasynda, şol sanda türkmen halkynyň Milli Lideri Gahryman Arkadagymyzyň başlangyjy bilen Hazar deňzinde döredilen emeli adada guşlaryň müňlerçesi gyşlaýar we höwürtgeleýär.

17 Ýanwar 2024

Haýwanat dünýäsi

Göwenekler — gözel guşlar

Mahal-mahal hyruç edip, tebigata gezelenje çykaýmam bar. Güýzüň ortaky aýynda şol günem welaýat merkeziniň golaýyna — Uly Balkan dagynyň etegindäki giňişlige seýle çykypdym. Gün ýaňy guşluga galypdy. Ýagyş-ýagmyr güýçli gelende suw akýan çaýyň kenarynda ösüp oturan ýylgynyň deňine ýetiberenimde, birdenkä ol ýerden alahasyrdy bolup çykan guş uçmakçy boldy, ýöne başa barmady. Sol ganatyny sallap, derrew ýere gondy. Gögümtil kepderiniň ululygyndaky ol guşuň beden gurluşy owadandy, ykjamdy. Kelle tutuşy, çüňki, gözleri, aýaklarynyň dyrnaklary laçyna çalym edýärdi. Arkasy meneksiz açyk çypar, guýrugynyň etegrägi açyk reňkli we ujy gara zolakly guşuň agramy 200 gram töweregidi. Men hemişe-de tebigat, haýwanat we ösümlik dünýäsi babatda sowal dörese, Türkmenistanyň Tebigaty goramak jemgyýetiniň welaýat bölüminiň başlygy Öwlüýaguly Gurbanowa jaň edýärin ýa-da ýanyna ýöriteläp barýaryn. Onuň tebigatyň täsinlikleri, dürli janly-jandarlaryň, ösümlikleriň häsiýetli aýratynlyklary barada berýän gürrüňleri özüne bendi edýär. Beýle guşy ozal ýakyndan görmänim üçin, onuň nähili guşdugyny bilmek höwesi bilen bu gezegem Öwlüýaguly aganyň ýanyna bardym. Saglyk-amanlyk soraşylansoň, ol bolan wakany aýdaryma mähetdel:

17 Ýanwar 2024

Haýwanat dünýäsi

Muny bilmek gyzykly

Ähli janly-jandarlar ýaly, balyklar hem kisloroddan dem alýar. Ýöne olar ony howadan däl-de, suwdan alýar. Munuň üçin olarda ýörite agza bar. Balyklar agzyny suw bilen doldurýarlar we suwdaky kislorody sorup alýarlar. Gyşda suwuň doňmagy bilen balyklar has aşak çümýärler we az hereket edýärler. Balyklaryň käbiri süýji suwly derýalarda, köllerde, howuzlarda ýaşaýar. Käbirleri bolsa şor suwly giňişlikde—deňizlerde, ummanlarda mekan tutýarlar. Şor suwda ýaşaýan balyklar has köpdür.

9 Ýanwar 2024

Haýwanat dünýäsi

Gar leopardy barada

Gar leopardy ýa-da Irbis — göwresi uly bolan we sany azalýan ýyrtyjylaryň biridir. Olar süýdemdirijiler synpynyň pişikler maşgalasyna degişli bolup, daşky keşbi boýunça «gar leopardy» diýlip atlandyrylýar. Ol ýekelikde dag jülgelerinde ýaşaýar. Bu jandar ýitip barýandygy sebäpli Gyzyl kitaba girizilendir. Bütin Ýer ýüzünde olaryň sany 800-den hem azdyr. Gar leopardy dagly ýerlerde we dag gerişlerinde ýaşaýar. Bu maşgalanyň wekilleri Gimalaýda, Tibetde, Pamir daglarynda duş gelýär. Russiýanyň çäginde gar leopardy Sibirde, Altaý, Kawkaz daglarynyň gerişlerinde, Baýkal sebitlerinde duş gelýär. Hytaýda 500-e golaý gar leopardy bar diýlip çaklanylýar. Bu ýyrtyjyny 1761-nji ýylda ilkinji gezek fransuz alymy Jorj Býuffon suratlandyrypdyr. Pakistanyň çäklerinde hem olara duş gelmek bolýar. Alymlaryň aýtmagyna görä, gar leopardy bir million ýyl mundan ozal daglyk gerişlerde giňden ýaýrapdyr.

9 Ýanwar 2024

Haýwanat dünýäsi

Ak alligator

Florida ştatyndaky Gatorland seýilgähi üýtgeşik bir «jandara» eýe boldy. Seýilgähde örän seýrek duş gelýän ak alligator dünýä indi. Ol adamlaryň goltgy bermeginde dünýä inen ilkinji alligatordyr. Bu kiçijik täsinlik dünýäniň saýlama toparynyň düzümine girdi. Gatorland seýilgähiniň baş müdiri Mark Makhýu: «bu alligatoryň dünýä inmegi «örän seýrek» we «örän täsin» diýip belledi. Täze dünýä inen urkaçy alligatoryň we onuň erkek doganlarynyň agramlary 96 gram we boýlary 50 santimetre golaý. Öz albinos kowumdaşlaryndan tapawutlylykda, bu alligatorlar gök gözleri bilen haýran galdyrýar. syýahatçylar ýakyn wagtda olary görüp bilerler. Şu ýyl olaryň köpçülige ilkinji gezek görkezilişi bolar, häzirlikçe bolsa, olar weterinar lukmanlarynyň gözegçiliginde saklanýarlar.

9 Ýanwar 2024

Haýwanat dünýäsi

Muny bilmek gyzykly

Çagalar, siziň hemmäňiz haýwanat dünýäsini söýýän bolmaly. Mysal üçin, pişijekleriň, güjüjekleriň ýa-da bolmasa beýleki eýjejik jandarlaryň hereketleri siziň ünsüňizden asla düşenok. Siz olar bilen dostlaşjak hem bolýarsyňyz. Umuman, siz tebigaty eý görýäňiz. Hut şonuň üçinem, tebigatyň bir ülşi bolan haýwanlar bilen tanyşmak size gyzykly bolsa gerek! Geliň, onda bilelikde olaryň ýene-de käbirleri hakyndaky gyzykly maglumatlary öwreneliň! Kirpi — bu jandaryň ady size tanyşdyr. Muňa ýabany haýwan diýilse-de, biz ony kämahallar, melleklerimiziň içinde ýa öýümiziň töwereklerinde hem görýäris. Ol özboluşly häsiýetli jandar. Biler bolsaňyz, kirpiler 18 ýyla golaý ýaşap bilýär. Olaryň aýaklarynyň bäş barmagy bolup, ol kirpileriň çalt hereket etmegine ýardam berýär. Özlerem şol aýajyklaryň kiçijikdigine garamazdan, uzak ýoly geçmäge-de şeýle ukyply weli, kirpiler öz aýaklarynyň kömegi bilen günde 3 kilometre golaý ýoly geçip bilýär. Adatça, kirpiniň tikenleri barada aýdyp geçsek, olaryň sany ortaça 10 müňe ýetýär. Kirpileriň tikenleri her üç ýyldan täzelenip durýar. Kirpileriň hemme görnüşlerinde diýen ýaly tiken bardyr, ýöne onuň Malaýa diýlip atlandyrylan görnüşi tikensizdir.

2 Ýanwar 2024

Haýwanat dünýäsi

Balykly sütün

Merkezi Aziýada gowak suwlarynda ýaşaýan ýeke-täk jandar Köýtendagyň kör ýalaňaç balygydyr. Olar Garlyk şäherçesiniň gündogar tarapynda ýerleşýän Köýtendag demir ýol menzilinden, takmynan, 45 kilometrlikde karst çöketligindäki ýerasty kölde ýaşaýarlar. Bu balyklar ilki ýüze çykarylanda sanynyň 150-ä golaýdygy bellenilýär.

26 Dekabr 2023

Haýwanat dünýäsi

2023-nji ýylda alymlar jandarlaryň 150-den gowrak täze görnüşlerini tapdylar

Kaliforniýanyň Ylymlar akademiýasynyň alymlary 2023-nji ýylda ozal ylma belli bolmadyk jandarlaryň 153 sanysyny bellige alyp, olar barada maglumatlary jemlediler. Bu sana 66 görnüş möý, 20 görnüş deňiz sülekeýi, 18 görnüş ösümlik, 13 görnüş deňiz ýyldyzlary, 12 görnüş gekkon, 10 görnüş tomzak, 5 görnüş balyk, gurçuklaryň 4 görnüşi, 2 görnüş ary, 1 görnüş deňiz ulitkasy, 1 içýan we 1 aýaksyz ssink degişli. Barlaglar Ýitip barýan jandarlary goramak baradaky kanunyň (ESA) 50 ýyllygy mynasybetli geçirildi. Alymlaryň aýtmagyna görä, ýokarda agzalan jandarlaryň käbirlerine ýakyn geljekde ýok bolmak howpy abanýar. Olaryň içinde San-Hoakin çölüniň içýany-da bar. Bu içýana «Paruroctonus tulare» diýen ylmy at beripdirler. Jandarlaryň azalmagyna, ýitmegine howanyň üýtgemegi we oba hojalygyň ösmegi täsir edýär. Şonuň üçin alymlar ýitmek howpy bolan jandarlara goralmak derejesini bermegi teklip edýärler. «Jandarlaryň, şol sanda içýanlaryň hem köp görnüşleri resmi taýdan hasaba alnyp ýetişilmänkä, ýok bolup gidendir. Bulary näçe tiz goraga alsak şonça gowy» diýip, ylmy işe gatnaşyjylaryň biri nygtaýar.

24 Dekabr 2023

Haýwanat dünýäsi

Elektrik ugor balygy

Ýylan sypatly elektrik ugor balygy ýyrtyjy balyklaryň toparyna degişli bolup, batgalyklarda ýa-da gurap barýan köllerde (Günorta Amerikada) ýaşaýar. Onuň uzynlygy 1,5 – 2 metre, agramy bolsa 15 – 20 kilograma ýetýär. Näme üçin batgalykdaky we köllerdäki balyklar ugor balygyň agzyna özleri barýarka? Bu sowal köp wagtyň dowamynda alymlarda uly gyzyklanma döredipdir. Muňa garamazdan, alymlaryň irginsiz zähmeti netijesinde bu sowala jogap tapylýar. Ugor balygynyň ýaşaýşy öwrenilende bu gizlin syryň üsti açylýar. Balygyň bedeninde 1000 watta barabar kuwwaty, 600 wolta ýetýän elektrik togy bolýar. Ol öz awy üçin kuwwatlylygy 600 wolt bolan energiýasyny peýdalanýar. Balyk togy suwa goýberende suw kisloroda we wodoroda dargaýar. Netijede, kisloroda mätäç balyklar onuň golaýyna gelýärler. Balyk ýene-de bir elektrik urgy bilen balyklary heläkçilige sezewar edýär we şolar bilen iýmitlenýär. Bu balyklaryň elektrik öndürýän beden agzasy edil häzirki zaman akkumulýatorlarynyň gurluşy ýalydyr.

5 Dekabr 2023

Haýwanat dünýäsi

Äýnekli ördek

Tebigatda guşlar dünýäsiniň geň-enaýy wekilleriniň biri bolan äýnekli ördek (latynça, Somateria Fischeri) ördekler maşgalasyna degişli bolan guşdur. Äýnekli ördek Alýaskanyň we Demirgazyk-Gündogar Sibiriň deňiz kenarýakalarynda duş gelýär. Guşlar dünýäsiniň bu täsin wekiliniň beden gurluşy-da üýtgeşikdir. Onuň boýny gysgadan gelen ýogynrak bolup, kükregi gara reňklidir. Onuň kellesinde mese-mälim bildirip duran nagşy bar. Bu guşuň bedeniniň ululygy 60 santimetre, agramy bolsa, ortaça 1,6 kilograma çenli ýetýär. Äýnekli ördegiň bedeniniň esasy aýratynlygy – gözüniň töweregindäki çiş ýaly şekilidir. Çünki onuň gözünde diametri 30 millimetr töweregi bolan çişirilen «äýnegi» bar. Bu görnüşiň horazynyň bedeni ak nagyşly, mäkiýanlarynyňky çal nagyşlydyr. Maňlaýynda aýratyn ýaşyl reňkli tüý örtügi bolup, çüňki sary ýa-da mämişi reňkli, ýelekleriniň uçlary gara reňkli bolýar. Äýnekli ördegiň bedeniniň reňki pasyllara görä üýtgeýär. Mäkiýanlarynyň bedeni tutuş ýylyň dowamynda diýen ýaly gülgüne ýa-da goňrumtyl reňkli bolýar. Horazy garamtyl reňkli bolup, arkasyndan ak zolak geçýär, gözleriniň töweregindäki sarymtyl-ýaşyl öwüsýän uly ak tegelek tegmiller onuň özboluşlylygyny artdyrýar. Bu ördekleriň mäkiýany garamtyl-goňrumtyl reňkli bolup, ýiti ses bilen gagyldaýar.

28 Noýabr 2023

Haýwanat dünýäsi

Täsin jandarlar

Fenek tilkisi Fenek tilkisi täsin jandar hasaplanýar. Bular, esasan, Demirgazyk Afrikanyň çöllerinde ýaşaýarlar. Fenek beýleki tilkilerden göwrüminiň kiçiligi we ullakan gulaklary bilen tapawutlanýar. Uzynlygy 15 santimetre çenli bolan gulaklary, diňe diň salmagyň özboluşly serişdesi bolman, eýsem, bedeni sowatmagyň hem gowy serişdesidir. Olar juda çalasyn hereketleri bilen köpleriň ünsüni özüne çekýär. Çünki çölde ýaşaýan bu tilkileriň der bölüp çykarýan mäzleri ýok, şol sebäpli giň gulaklara eýe bolmak bilen termoregulýasiýa hadysasyny aňsatlaşdyrmagy başarýarlar. Jandaryň duýgur gulaklary gaty seslere çydap bilmeýär. Olar bökmek ukyby bilen hem meşhurdyr. Kiçijik tilkijikler aňsatlyk bilen 70 — 120 santimetr öňe bökmegi başarýarlar.

22 Noýabr 2023

Haýwanat dünýäsi

Gulanlara gözegçilik edilýär

Haýwanat dünýäsiniň özboluşly wekilleriniň biri hem gulanlardyr. Gulanlar gylýallar maşgalasyna degişlidir. Olaryň gulaklary eşekleriňkiden gysga bolsa-da, atyňkydan uzyndyr. Arkasy eşekleriňki ýaly gönüdir, gysga guýrugynyň ujunda bolsa çotga şekilli çöpürleri bar. Emma ol eşege garanda has syratly, güýçli we uludyr. Gulanlar süri bolup ýaşaýarlar. Olar gurak şertlere has oňat uýgunlaşandyr. Şor suwy-da içmäge ukyplydyrlar. Geçmişde gulanlar ýurdumyzda daglaryň gaýalyk ýerlerinden, dag we derýaýaka tokaýlardan, gamyşlaryň gür jeňňelliklerinden hem-de batgalyklardan beýleki ähli pesliklerde, dag etegi baýyrlyklarda ýaşapdyrlar. Däneli ösümlikler, ýowşanlar we şoralar gulanlaryň esasy iýmiti bolup durýarlar. Gulanlaryň häzirki ýaýrawy we sanynyň artmagy suw çeşmelerine baglydyr. Ýylyň gurak we yssy döwürlerinde, otlaryň çyglylygy pes bolanda, gulanlar suwy yzygiderli içmeli bolýarlar. Olar maý we aprel aýlarynda höwre gelýärler. Ene gulan üç-dört ýaşyndan 15 ýaşyna çenli nesil öndürmäge ukyplydyr. Amatly şertler bolanda, ene gulanlar, aýratyn-da ýaş gulanlar her ýyl, käte yzygiderli 5-6 ýyllap nesil öndürýärler. Ýyndam we örän çydamly haýwan bolan gulanlaryň görüş, eşidiş we ys alyş synalary has ösendir. Olaryň ýanyna duýdansyz golaýlaşmak mümkin däl diýen ýalydyr.

15 Noýabr 2023

Haýwanat dünýäsi

Täsin Fenek tilkisi

Fenek tilkileriň arasynda ýeke-täk öýde saklanýan görnüşidir. «Fenek» arap sözünden gelip çykyp, «tilki» diýen manyny berýär. Alymlar köp wagtlap bu jandary tilkiler urugyna degişli etmändirler. Fenek özüni alyp barşy boýunça hem beýleki haýwanlardan güýçli tapawutlanýar. Göwresi boýunça öý pişiginden kiçi bolan tokaý fenegi – fenekler urugyna degişlidir. Bu kiçijek ýyrtyjynyň boýunyň uzynlygy 20 santimetre, guýrugy bilen hasap edilende 65 santimetre barabar bolup, agramy 1,5 kilograma golaý bolýar. Onuň daşky keşbi örän gelşikli bolup, tumşugy we burny uzyndyr. Fenek daşky görnüşi boýunça pişigi hem ýadyňa salýar. Görüjiligi ýiti, dişleri ownukdan gyýak bolýar. Aýaklary inçe, ýöne güýçli we çalasyn bolýar. Dabanyndaky gür tüýler çäge gyzanda, gyzgynyň dabanyna zyýan ýetirmeginden gorap saklaýar. Bedeni çäge reňkli, uzyn, gür we ýumşak tüýli bolup, guýrugynyň ujy garadyr.

14 Noýabr 2023

Haýwanat dünýäsi