"Mugallymlar gazeti" gazeti

Esaslandyryjysy: Türkmenistanyň Ministrler Kabineti
Salgysy: Aşgabat şäheri, Garaşsyzlyk şaýoly, 100, Türkmenbaşynyň erkin döredijilik mekany
Telefon belgileri: 38-61-53, 39-96-41, 39-96-40
Email: mugallymlar-gazeti@sanly.tm

Habarlar

Sazak — çölüň bezegi

Sazak çölüň täsin ösümlikleriniň biridir. Onuň ak sazak we gara sazak diýen iki görnüşi bolýar. Ak sazagyň şahalary selçeňligi, gara sazagyňky ýogynlygy we uzynlygy bilen tapawutlanýar. Sazak tokaýlygy adaty tokaýlara meňzemeýär. Agaçlar özara 2-5 metr aradaşlykda ýerleşýär. Sazak çölüň tupanynda janly-jandarlara penalanmaga peýdaly bolsa, Günüň ýakyp barýan jöwzasyndan goranmaga ýaramlydyr. Çölde tomsuň jokrama yssysynda onuň kölegesi janly-jandarlara ýaşaýşyň zerur çeşmeleriniň biri bolup hyzmat edýär. Sazagyň ösüşine syn etmek özüne çekijidir. Düýp tutan ýaşajyk sazak derrew ýeriň yzgar gatlagyna ýetmäge ymtylýar. Bir ýylda sazagyň köki üç metre çenli ösýär. Sazagyň ýeriň aşagyndaky ösüşi üstündäki ösüşinden bäş esse çaltdyr. Ýigrimi bäş ýylyň dowamynda bäş-ýedi metr boý alýan sazagyň köki ýigrimi-otuz metre çenli uzaýar. Ýeriň jümmüşindäki suwa köküni ýetiren sazak aşa guraklyga-da tap gelýär.

Buzluklaryň mekany (Täsin tebigat)

Ýeriň hemişelik ilat ýaşamaýan bölegi bolan Antarktika tebigy täsinliklere örän baý. Planetamyzyň günorta polýusyndaky täsinlikleriň biri hem çyzykly buzlardyr. Adanyň kenaryna golaý ýerdäki bu aýsberglerde, beýleki buzlardan tapawutlylykda, ýokardan aşaklygyna gaýdýan çyzyklar bolýar. Alymlar bu şekilleriň jaýryklaryň erän suw bilen dolmagy we gaýtadan doňmagy netijesinde emele gelendigini belleýärler. Antarktikanyň töweregindäki ululy-kiçili müňlerçe äpet buz bölekleriniň köpüsi wagtyň geçmegi bilen suwuň akymyna — ýyly suwly deňizlere aralaşýar. Käbir buz bölekleri bolsa onlarça ýyllap şol duran ýerinde saklanýar. Çyzykly buz bölekleriniň uzak ýyllaryň dowamynda emele gelendigi anyklandy. Alymlar aýsbergde açyk gök, ýaşyl, sary we goňur reňkli çyzyklaryň bardygyny aýdýarlar. Antarktikada başga täsinlikler hem az däl. Sebit dünýäniň iň gurak çöli hasaplanýar. Buzluklar bilen örtülen hem bolsa, sebitiň köp ýerine ýüzlerçe ýyldan bäri ygal düşmändir. Ýagny ýagyş ýa-da gar ýagmandyr. Bu bolsa ol ýeri çöl diýip hasaplamaga esas döredýär. Planetamyzyň iň sowuk ýeri hem Antarktika hasaplanýar.

Howa maglumaty

Gidrometeorologiýa baradaky gullugyň ýurdumyzda şu hepdäniň dowamynda boljak howanyň ýagdaýy barada berýän maglumaty Balkan welaýatynda az-kem bulutly, hepdäniň başynda üýtgäp durýan bulutly howa bolup, gündogardan demirgazyk-günbatara ugruny üýtgedýän, tizligi sekuntda 8 — 13 metrden 12 — 17 metre ýetýän şemal öwser. Howa gijelerine +19... +24 gradusdan +23... +28 gradus aralygynda maýyl, gündizlerine +35... +40 gradus yssy, welaýatyň kenarýaka etraplarynda +30... +35 gradus maýyl bolar.

Ýemşen — türkmen tebigatynyň täsin agajy

Durmuşda şeýle adamlar bolýar. Olar daşymyzy gurşap alýan gözel tebigata we onuň barlyklaryna inçe synçylygy, juda aladaçyllygy, galdawlygy, amal edýän işi bilen özgelerden mese-mälim tapawutlanýarlar. Biz makalamyzyň başyny şeýle adamlaryň biri baradaky gürrüňden başlamagy makul bildik. Ol Balkan welaýatynyň Magtymguly etrabynyň Könekesir obasynda ýaşaýar. Käri boýunça biologiýa mugallymy bolup, etrabyň Döwletgeldi Ökdirow adyndaky 18-nji orta mekdebinde zähmet çekýär. Indi 30 ýyldan gowrak wagt bäri ýaş nesle biologiýa dersinden sapak berýär. Çaryýar Aşyralyýew türkmen tebigatynyň täsin gözelliginiň hakyky janköýeri. Ol tebigata, aýratyn-da, dag tebigatyna, onuň otuna-çöpüne, janly-jandarlaryna juda belet. Inçe synçylygy bilen indi köp ýyllardan bäri olara yzygiderli gözegçilik edýär. Ine, tebigata şeýle synçylyk we ýadawsyz gözegçilikler hem Çaryýar mugallymyň iki ýyl mundan ozal türkmen tebigatynyň täsin ösümliginiň üstünden barmagyna getirdi. Şol täsin ösümlik «Pähim-paýhas ummany Magtymguly Pyragy» ýylynda Arkadagly Gahryman Serdarymyzyň tagallasy bilen köpçülikleýin neşir edilen Türkmenistanyň Gyzyl kitabynyň 4-nji neşirinde ilkinji gezek öz beýanyny tapan, türkmen tebigatyndan düýbünden ýitip barýan görnüş bolan ýemşendir.

Suw tebigatdyr

Suwuň, onda-da içimlik suwuň gadyr-gymmatyny islendik halk bilýändir welin, ýöne türkmenlerde onuň arzysy has üýtgeşikmikä diýýäris. Suwuň damjasyny altyn dänesine deňän, «Suw aga!» diýip sarpalan ata-babalarymyz oňa, gör, nähili zar bolupdyr, mätäçlik çekipdir. Häzir Türkmenistanda suw hojalygynyň infrastrukturasyny ösdürmekde we döwrebaplaşdyrmakda innowasion tehnologiýalar giňden ornaşdyrylýar. Täze suw howdanlaryny, suw arassalaýjy desgalary gurmak, ýerasty we ýerüsti suw çeşmelerini peýdalanmak, ýerleriň melioratiw ýagdaýyny gowulandyrmak boýunça uly möçberde maýa goýumlary goýulýar. Munuň özi kanunalaýyk ýagdaýdyr. Ululygy boýunça Aziýada üçünji ýerde durýan Garagum sährasynda diňe arassa agyz suwy däl, eýsem, ekerançylyk, maldarçylyk we beýleki hajatlar üçin hem suw gerek. Bu möhüm wezipäni çözmek ýurduň ösüş strategiýasynda ileri tutulýan ugurlaryň biri hökmünde kesgitlenildi. Yzygiderli gurlup ulanmaga berilýän döwrebap suw desgalary şol maksatlara ýetmäge gönükdirilendir.

Baglar – zeminiň zynaty

Ýurdumyzy bagy-bossanlyga öwürmekde, gözel tebigatymyzy has-da baýlaşdyrmakda, şeýle hem «Türkmenistanyň 2021 — 2025-nji ýyllar üçin Milli tokaý maksatnamasyny» üstünlikli durmuşa geçirmekde birnäçe işler alnyp barylýar. Pürli bezeg baglary ýylyň dowamynda ýaşyl öwsüp, howany kislorod bilen baýlaşdyrmakda, fitonsidleri ýaprakly agaçlardan iki esse köp bölüp çykarýandygy sebäpli, howany zyýanly mikroorganizmlerden arassalamakda netijeli hasaplanylýar. Olar timar berlip ulanylmaga çydamlylygy üçin ýaşyl haýatlary döretmekde, açyk meýdan bezeg işlerinde dürli şekilleri bermekde amatlydyr. Şeýle-de olar kseromorf häsiýeti, ýagny gurakçylyga çydamlylygy bilen bellidir. Ösümlikleriň bu bioekologik aýratynlyklary olary bagy-bossanlyga öwürmek işlerinde giňden ulanmaga mümkinçilik berýär. Pürli bezeg baglarynyň bioekologiýa aýratynlyklary göz öňünde tutulyp, olar Arkadag şäherini bagy-bossana öwürmek işlerinde hem giňden peýdalanylýar. Pürli agaçlar seýilgähleri, edara binalarynyň, ýaşaýyş jaý toplumlarynyň töweregini bagy-bossana öwürmekde netijeli ulanylýar. Pürli bezeg baglaryndan eldar sosnasyny, arizon serwisini, Gündogar tuýasyny, arça görnüşlerini bellemek bolar. Beýik göwdeli eldar sosnasy (Pinus eldarica Medw.) gadymy üçülenji döwrüň relikt ösümligi bolmak bilen, onuň giň piramidal kronasy hemişe ýaşyl pürler bilen örtülýär.

Şabat şemal

Pederlerimiz ýeli — şemaly hem dürlüçe atlandyrypdyrlar. Mysal üçin, esasan-da, Gökdepe, Bäherden sebitlerinde seleň, sergin manylaryny berýän şiwe sözi bolan şabat sözi ulanylýar. Ol gepleşikde şabat şemal, şabat howa (şavat görnüşde aýdylýar) ýaly ulanylyp, dagdan öwüsýän salkyn şemalyň adydyr. Şu söze golaý şabada sözi özbek dilinde «baharda öwsen şemal» manysyny berýär. S.Karaýew özbek dilindäki şabada sözüniň pars-täjik dilinde «şab boda» — «agşam şemaly» manysyny belläpdir. Ärsary şiwesindäki epgek manysynda ulanylýan «tapbat» sözi hem şabat sözi bilen köki birdir. Ol «Gawuna tapbat, ogra şapbat» diýen nakylda hem saklanyp galypdyr.

Hazar — hazyna

Eziz Diýarymyzda türkmen halkynyň Milli Lideri Gahryman Arkadagymyzyň başlangyçlary, Arkadagly Gahryman Serdarymyzyň taýsyz tagallasy esasynda sebitde we dünýäde ählumumy ekologiýa meselelerini çözmek, şol sanda Hazaryň täsin ekoulgamyny, onuň tebigy görnüşlerini, baý bioköpdürlüligini gorap saklamak, halkara hyzmatdaşlygyny ösdürmek boýunça netijeli işler üstünlikli durmuşa geçirilýär. Hazar deňzi barada ýazylan taryhy çeşmelere esaslananymyzda, bu deňziň 70-den gowrak adyna duşmak bolýar. Hazar deňziniň ösümlik we haýwanat dünýäsi özüniň örän ajaýyplygy, täsinligi bilen dünýä ylmynda uly gyzyklanma döredýär. Munuň sebäbi bolsa, Hazar deňziniň ösümlik we haýwanat dünýäsiniň aglaba görnüşleri endemikidir, ýagny bu ýerde duş gelýän ösümlikleriň we haýwanlaryň umumy görnüşleriniň 65 göterime golaýy Ýer ýüzünde diňe Hazar deňzinde duşýar. Dünýäniň iň kiçi görnüşli düwleni hem bu deňizde gabat gelýär.

Öz ülkäňi öwren!

Köýtendag — hazynalar mekany Pamir beýikliklerinden gaýdýan Gissar dagy Türkmenistanyň gündogar nokady bolan Hezretagsar belentligine gelip, şahalanyp, günbatara tarap uzalyp gaýdýar. Gyzyl reňkli dag jynslary bilen örtülenligi üçin ýerli ilat dagyň sag şahasyny Gyzyldag, beýleki şahasyny bolsa, Garadag diýip atlandyrýar. Bu daglara umumylykda Köýten daglary diýilýär. “Köýten” sözi — dor dag, dor jülge diýmekligi aňladýar. Bu dagyň uzynlygy 80-100 kilometrlik dag jülgesi bilen baglydyr.

Täsin jandar

Keýikler hakynda söz Golaýda goňşy obada, bir alada-da otyrkak, keýikler hakynda edilen, haýran galdyryjy gyzykly gürrüňleri diňledim.

Bileniň — baýlygyň

Kebelekler Kebelekler sanlyja wagt ýaşamak üçin dünýä gelen jandarlardyr. Görnüşine görä, kebelekler birnäçe günden bir ýyla çenli ýaşaýarlar. Kebelekleriň dilleri boýlaryndan 3 esse uzyndyr. Olar dillerini gülleriň düýbündäki nektary içmek üçin ulanýarlar. Kebelekleriň dynç alýan wagtlary ganatlary ýapyk bolýar. Kebelekler howp abanan wagty, haýal etmän, ganatlaryny açýarlar. Kebelekleriň reňkiniň köpdürliligi we dürli öwüşgünliligi mör-möjekleriň hiç biriniňkä meňzemeýär.

Sagdyn ýaşaýşyň çeşmesi

Mälim bolşy ýaly, geçen asyryň ortalaryndan soňra dünýäde ekologik meseleler ýitileşip başlady. Häzirki wagtda olar bütin adamzadyň öňünde onuň geljegi üçin çözülmesi örän wajyp ählumumy mesele bolup durýar we dünýäniň ähli döwletleriniň tagallalarynyň birleşdirilmegini talap edýär. Çünki dünýäniň bir bölegindäki ekologik işjeňlik onuň beýleki bir künjegine öz täsirini ýetirip durýar. Ýer ýüzünde ýaşaýşyň dowam etmegi üçin iň zerur şertleriň biri atmosfera bolup, ol adamlary Gün şöhlesinden, ultramelewşe şöhlelerden ygtybarly goraýar. Atmosferanyň daşky gurşawda aýratyn ornunyň bardygy mälimdir. Adamlar dürli sebäpler bilen atmosferany hapalaýarlar, janly-jandarlara zyýanly maddalaryň üsti bilen zeper ýetirýärler. Howanyň hapalanmagy adam saglygyna, daşky gurşawa uly howp salýar. Maglumatlara görä, häzirki wagtda adamzadyň işjeňligi zerarly ýer örtüginiň 30 göterimi, ýagny 45 million inedördül kilometri zyýan çekýär. Şu ýagdaýda her ýylda 6 million gektar toprak çölleşýär, gury ýeriň 20 göterimini tutýan (3 milliard gektar), ösümlikleriň we jandarlaryň 50 göterimini özünde jemleýän tropiki tokaýlyklar ýitip ýok bolup barýar. Awtoulaglaryň tükeniksiz gazlary bilen zäherlenen gurşaw adam bedeniniň immun ýetmezçiligine sebäp bolýar. Olar dürli kesellere-de getirýär. Şeýlelikde, howanyň häzirki ählumumy maýlamasynyň esasy sebäbi kömürturşy gazynyň we beýleki parnik g

Gülgüne agaç

Tebigat täsin ösümliklere we haýwanlara baýdyr. Şeýle täsin ösümlikleriň biri hem «gülgüne agaç» hasaplanýar. Bu agaç kösükliler maşgalasynyň, dalbergiýa urugyna degişli. Dalbergiýa urugyna 100 – 150-ä golaý agajyň dürli görnüşleri girýär. Bu urugyň ady şwed himigi we botanigi Nils Dalbergiň ady bilen baglanyşyklydyr.

Işeňňir jandar

Alymlar Ýer togalagyndaky garynjalaryň ortaça sanyny kesgitlediler. Soňky 100 ýylyň dowamynda müňlerçe awtorlaryň taýýarlan maglumatlary esasynda Ýer togalagyndaky ähli guşlary we süýdemdirijileri goşanyňda hem garynjalaryň sanynyň olardan ýokary boljakdygy kesgitlenildi. Geçirilen ylmy işleriň maglumatlary garynjalaryň ähli görnüşleriniň umumy agramynyň 12 megaton (129 kilogram) uglerod süýümi bilen deňdigini görkezdi. Ýer ýüzünde, takmynan, 20 kwadrillion (2015) garynjanyň ýaşaýandygy anyklanyldy (20 sanyň yzynda 15 sany nol bar). Dünýäde garynjalaryň 9 müňe ýakyn görnüşi bar. Olar tämizleýärler, ekerançylar, jandar idedijiler ýaly toparlara bölünýärler. Garynjalaryň beden gurluşlary her bir ýeriň aýratynlygyna görä, dürli-dürli bolýar. Adamlar irki döwürlerden bäri ýabany haýwanlary eldekileşdirip, olardan peýdalanyp, ýaşaýyş-durmuş we iş şertlerini gowulandyrypdyrlar.

Bathyzyň gaýtalanmajak gözelligi

Halkymyzyň ylym-bilim, ruhy-ahlak taýdan kämil bolmagy geljekki sagdyn jemgyýetimiziň binýadynyň berkden tutulmagy bilen aýrylmaz baglanyşyklydyr. Watana bolan söýgi tebigata bolan söýgüden başlanýar. Daşky gurşawy goramak boýunça döwletimiziň işjeňlik görkezýän ählumumy ekologiýa meseleleriniň çözülmegi babatynda milli ýörelgelerimize, asylly däplerimize eýerilýär. Halkymyzyň paýyna düşen tebigatyň ösümlik we haýwanat dünýäsiniň baý hazynasyny, gaýtalanmajak landşaftlaryny, ýagny tokaýlary, çöl-beýewanlary, sähralary, beýik daglary, deňiz-derýalary we çöketlikleri nesillere miras galdyrmak üçin aýap saklamak goraghanalarymyzyň, galyberse-de, her bir raýatymyzyň mukaddes borjy bolup durýar. Aýratyn goraga mätäç täsin haýwanlaryň biri alajagaplaň (bars) — Bathyzda duş gelýär. Bathyz döwlet tebigy goraghanasy ýurdumyzyň Mary welaýatynda ýerleşýär. Alajagaplaň şol goroghananyň ýyrtyjy haýwanlarynyň biridir. Ol gulanlary, keýikleri, dag goýunlaryny (aýraklary), ýekegapanlary awlap iýmitlenýär. Ondan başga-da, ýyrtyjynyň awy oklykirpi, ownuk gemrijiler, tilki, möjek, käkilik bolup biler. Ol nähili güýçli we ýyndam haýwan bolsa-da, onuň hem duşmanlary bar. Ene bars çagalaryny goýup awa gidende, olaryň iň howply duşmany möjekdir.

Gül aç­ýan Awa­za

«7/24.tm»:№34 (221) 19.08.2024 Ýur­du­myz­da yn­san sag­ly­gy we bag­ty­ýar­ly­gy ug­run­da ama­la aşy­ryl­ýan iş­ler her birimizi diý­seň guwandyrýar. Go­ja­man Ha­za­ryň ke­na­ryn­da dö­re­di­len «Awa­za» mil­li sy­ýa­hat­çy­lyk zo­la­gy yn­san sag­ly­gy we bag­ty­ýar­ly­gy ug­run­da­ky ala­da­nyň ny­şa­ny­dyr.

Tebigatyň täsinlikleri

Türkmenistanyň Gyzyl kitabynyň sanawyna girizilen alaja gaplaňlar ýurdumyzda seýrek duş gelýän ýyrtyjy jandardyr. Olaryň göwresi uly bolup, bedeniniň uzynlygy 1metr 30-1metr 80 santimetre, guýruklarynyň uzynlygy hem 1metr 20 santimetre barabardyr. Alaja gaplaňlaryň bedeni süýnmek, çeýe, aýaklary uzyn, syratly bolýar. Öň aýaklary berdaşly we ýaýbaň penjeli, sütügi gytyk, gara ýa-da goňur halka görnüşli tegmilli agymtyl-çal reňklidir. Alaja gaplaňlar, esasan, giň derelerde, seýrek arçalyklarda we pes daglyk ýerlerde (Günorta-Günbatar Köpetdagda), Bathyzda, Ýeroýulanduz çöketliginde, Gyzyljarda we pisseliklerde ýaşaýarlar.

Tebigatymyzy goralyň!

Diýarymyzyň tokaý-seýilgäh zolaklarynda ýangyn döremeginiň öňüni almak maksady bilen welaýat polisiýa müdirliginiň ýangyn howpsuzlygy bölüminiň, Türkmenistanyň Tebigaty Goramak jemgyýetiniň welaýat bölüminiň işgärleri bilen bilelikde wagyz-nesihat çärelerini, gözegçilik işlerini yzygiderli alyp barýarys. Şeýle-de tomus paslynda daş-töwerege görk berip duran tokaý zolaklaryny, agaç nahallaryny ýangyndan goramak boýunça işler sazlaşykly ýola goýuldy. Bu babatda mekdeplerde, çagalar baglarynda, edara-guramalarda, kärhanalarda geçirilýän wagyz-nesihat we düşündiriş işleriniň gerimini giňeltdik. Dynç alyş günleri we işden boş wagtlary watandaşlarymyz maşgala bolup tokaý-seýilgäh zolaklaryna gezelenje çykanlarynda olara ýangyn howpundan ägä bolmaklary giňişleýin wagyz edilýär. Çünki tebigat ählimiziň umumy öýümizdir, ony gorap saklamak mukaddes borjumyzdyr.

Göýül

Bu ösümlik Aziýa ýurtlarynyň köpüsinde duş gelip, ol Türkmenistanda-da giňden ýaýrandyr. Göýül barada Gahryman Arkadagymyzyň «Türkmenistanyň dermanlyk ösümlikleri» atly köp jiltli ylmy-ensiklopedik eserinde has jikme-jik maglumatlar berilýär. Şonda onuň köp derdiň dermanydygy aýratyn nygtalýar. Göýül topragyň ýüzüne ýaýlyp ösýän ösümlik bolup, özüniň çydamlylygy bilen tapawutlanýar. Şoňa görä-de, oňa halk arasynda «tilkigarpyz», «gyrmyzy goza» hem diýilýär. Onuň grek dilindäki adyny türkmençä terjime edeniňde bolsa «hyjuw», «isleg» diýen manylary berýär.

Türkmen tebigaty — ylham çeşmesi

Berkarar döwletiň täze eýýamynyň Galkynyşy döwründe türkmen halkynyň Milli Lideri Gahryman Arkadagymyzyň hem-de Arkadagly Gahryman Serdarymyzyň ýurdumyzy bagy-bossanlyga öwürmek, ekologiýa abadançylygyny, daşky gurşawyň arassalygyny gazanmak ugrundaky kabul eden maksatnamalarynyň çäklerinde Diýarymyzyň ajaýyp tebigatyny goramaklyga, ösümlik we haýwanat dünýäsini has-da baýlaşdyryp, ony geljekki nesiller üçin aýawly saklamaklyga uly üns berilýär. Bu ugurda Türkmenistanyň Tebigaty goramak jemgyýetiniň alyp barýan işleri-de uly ähmiýete eýedir. Bu jemgyýetiň hünärmenleriniň ýurdumyzyň ösümlik we haýwanat dünýäsini baýlaşdyrmakda alyp barýan işleri, tebigat gözelliklerini gorap saklamak babatda geçirýän wagyz-nesihat çäreleri aýratyn bellärliklidir. Jemgyýetiň ilat arasynda geçirýän her bir çäresi ynsanlaryň kalbynda tebigata aýawly garaýşy ösdürýär. Ajaýyp gözellikleri, täsinlikleri bilen kalbymyza nur çaýýan türkmen tebigaty her birimiziň milli buýsanjymyzdyr, ylham çeşmämizdir. Asyrlarboýy tebigata aýawly çemeleşen ata-babalarymyz topragy berekediň başy, suwuň her bir damjasyny bolsa altyn dänesi hasaplapdyrlar. Nesillerden nesillere geçen bu asylly garaýyş, tebigata bolan beýik söýgi häzirki döwürde-de üstünlikli dowam edýär. Diýarymyzyň tebigy gözellikleri diňe bir ildeşlerimizi däl, eýsem, dürli ýurtlardan gelýän jahankeşdelerdir myhmanlary-da haýran galdyrýar. Köýtendagyň tä