Türkmen tebigy gazynyň taryhy we şu güni

Elli alty ýyl mundan öň, 1966-njy ýylda Üňüz aňyrsyndaky Garagumuň demirgazyk böleginiň çäklerinde ýerleşen Ojak gaz kondensatly känini senagat taýdan özleşdirmek işleri başlandy. Şeýlelikde, ýurdumyzda gaz senagatynyň düýbi tutulyp taryha girdi we sene hökmünde kabul edildi. Bir ýyldan soň bolsa türkmen tebigy gazy Orta Aziýa–— Merkez magistral gaz geçirijä iberilip başlandy. Ojak gaz ýatagyndan soňra Naýyp, Şatlyk, Döwletabat we beýleki onlarça gaz ýataklarynyň açylyp, ulanylmaga berilmegi Günbatar Türkmenistandaky nebitli ýerlerden çykýan ugurdaş gazy önümçilik maksatlary üçin doly peýdalanmaga mümkinçilik berdi. 1970-nji ýyllaryň başynda Türkmenistanda tebigy gazyň gorlarynyň uly möçberiniň bardygy kesgitlenen. Şol döwrüň metbugatynda gazyň gorlary boýunça Türkmenistanyň Orta Aziýada birinji, öňki Soýuz Respublikalaryň arasynda ikinji orny eýeleýänligi hem aýdylýar. Mysal üçin, 1976-njy ýylda Türkmenistanda 62,5 mlrd kubmetr, 1990-njy ýylda 85 mlrd kubmetr gaz çykaryldy. Garaşsyzlyk ýyllarynda 2015-nji ýylda 83,8 mlrd kubmetr, 2019 we 2020-nji ýyllarda hersinde 70-den gowrak, 2021-nji ýylda 83,7-den gowrak (mlrd kubmetr hasabynda) gaz çykaryldy. Her ýylda çykarylýan tebigy gazyň 41-48 göterimden gowragy eksporta iberildi.

Gadymdan galan nusgalar

Ber­ka­rar döw­le­tiň tä­ze eý­ýa­my­nyň Gal­ky­ny­şy döw­rün­de hor­mat­ly Pre­zi­den­ti­mi­ziň taý­syz ta­gal­la­la­ry ne­ti­je­sin­de ýur­du­my­zyň ta­ry­hy geç­mi­şi çuň­ňur öw­re­nil­ýär hem-de hal­ky­myz ede­bi-ru­hy gym­mat­lyk­la­ry­my­za eýe bol­ýar. Ata-ba­ba­la­ry­myz geç­miş­de dün­ýä ýü­zün­de bir­nä­çe be­ýik döw­let­le­ri dö­ret­mek bi­len, jahanda özü­niň nus­ga­wy sun­ga­ty­ny hem ýaý­rat­ma­gy, şöh­rat­lan­dyr­ma­gy ba­şar­dy. Se­net de­re­je­sin­de ýü­ze çy­kan mad­dy gym­mat­lyk­lar ada­myň dö­re­di­ji­lik­li ga­raý­şy ne­ti­je­sin­de sun­gat de­re­je­si­ne gö­te­ril­di. Türk­me­niň geç­miş ýa­şa­ýyş dur­mu­şy ha­kyn­da­ky um­ma­syz mag­lu­ma­ty özün­de jem­le­ýän ta­ry­hy ta­pyn­dy­lar, geç­mi­şiň syr­ly sa­hy­pa­la­ry­ny aý­dyň­laş­dyr­mak bi­len bir­lik­de, dün­ýä alym­la­ry­ny ýe­ri­ne ýe­ti­riliş aý­ra­tyn­ly­gy bi­len hem haý­ra­na goý­ýar.

Pelwert hakda kelam

Ýer-ýurt atlarymyz näçe gadymy boldugyça, olary öwrenmegem şonça kyn, jogapkärli wezipe. Hatda olaryň ýekejesini dogruçyl, her taraplaýyn, çuňňur öwrenmek üçin bir adam ömri, onda-da juda zehinli, sowatly, işe yhlasly alymyň ömri gerekdir. Biz bu ýerde, hemişe edişimiz ýaly, ýurduny söýýän, halkynyň şöhratly taryhy baradaky pikirlenmelerini okyjylaryna ýetirmäge howlugýan döredijilik adamy hökmünde çykyş edýäris. Hawa, biz sözümizi öz kärimiz boýunça derňewlerimize esaslanyp aýdýarys. Şeýlelikde, Pelwert hakynda.

Nusaý gymmatlyklary

Türkmenistan dünýä medeniýetiniň taryhynda uly meşhurlyga eýedir. Parfiýa ir zamanlardan başlap medeniýetiň gülläp ösen mekany bolupdyr. Munuň şeýledigine dürli döwürlerde geçirilen gazuw-agtaryş, arheologik barlaglaryň maglumatlary hem şaýatlyk edýär. Parfiýa biziň eýýamymyzdan öňki II — I asyrlarda Gündogaryň medeni taýdan ösen döwletleriniň biridir. Parfiýa döwletiniň paýtagty Nusaý öz döwrüniň medeniýet ojagyna öwrülipdir. Onda onlarça döwlet edaralary, dini ymaratlar, harby-hojalyk binalary, patyşa köşgi, ýaşaýyş jaýlary bolupdyr. Nusaýdan tapylan şirmaýydan haşamlanyp ýasalan ritonlar, heýkeller, parfiýa şalarynyň şekilleri, şa aýal Rodogunanyň daşa siňen merdemsi keşbi, zikgelenen altyn teňňeler, nakgaşlyk öz döwründe Parfiýa medeniýetiniň örän ösendiginden habar berýär. Ritonlaryň käbirleri köşkde geçirilýän meýlisler üçin has uly, 2, 2,5 litr ölçeginde hem ýasalypdyr. Häzire çenli dünýäniň dürli künjeginden tapylan ritonlaryň arasynda görnüşiniň kämilligi we sünnälenen çeper bezegi boýunça Nusaý ritonlarynyň deňi-taýy ýokdur. Bu bolsa olary dünýä sungatynyň iňňän ajaýyp nusgalarynyň hataryna goşýar.

Bu biziň geçmişimiz

Genjihazynalarymyzyň gymmaty Hormatly Prezidentimiziň ýolbaşçylygynda Berkarar döwletiň täze eýýamynyň Galkynyşy döwründe ýurdumyzda asyrlar aşyp gelýän taryhymedeni mirasy düýpli öwrenmek, aýawly saklamak hemde geljek nesillere ýetirmek maksady bilen giň gerimli işler alnyp barylýar. Şu ýylyň 16njy aprelinde “Dehistan” taryhymedeni ýadygärlik toplumynda meýdan şertlerinde geçirilen ylmyamaly maslahat hem munuň aýdyň mysaly boldy.

Geçmişiň buýsançly ýaňy

Türkmen topragynda dörän gadymy medeniýetleriň biri-de ekerançylyk medeniýetidir. Jemgyýetçilik aňynyň ösmegi bilen, ýaşaýşyň maddy esaslary hem döräpdir. Dagdan akan çeşme-çaýlar ekerançylygyň ösmegi üçin amatly şertleri üpjün edipdir. Kadaly we dogry suwarylan ýagdaýynda, ekerançylyk ýerlerinden, köp suw sarp etmezden, bol hasyl almak mümkinçiligi döräpdir. Bu şertler günorta Türkmenistanda oturymly ýaşaýşyň kemala gelmegine, ekerançylyk bilen meşgullanmaga ýol açypdyr. Ylmy barlaglaryň netijesinde, miladydan öňki VI müňýyllyk — neolit döwri, şol wagta degişli ýadygärlikleriň biri Jeýtun bilen baglanyşdyrylyp, «Jeýtun medeniýeti» diýen ada eýe boldy. Neolit döwri arpa-bugdaý ekmek, laýdan jaý salmak, küýzegärlik önümlerini döretmek ýaly dünýä belli açyşlary bilen meşhurdyr. Eneolit döwri bolsa miladydan öňki V-IV müňýyllykda Köpetdagyň etegindäki zolakda oturymly ekerançylyk medeniýetiniň merkeziniň bolandygyny subut edýän, şol döwrüň ýadygärlikleriniň biri Änew bilen baglanyşdyrylyp, «Änew medeniýeti» diýlip atlandyryldy. Bu medeniýet 1904-nji ýylda Waşingtonyň Karnegi institutynyň professory Rafael Pampelliniň gadymy Änewde geçiren arheologik gazuw-agtaryş işleriniň netijesinde açyldy. Şol gazuw-agtaryş işleri Änewiň demirgaz

Dehistan alymlaryň üns merkezinde

Türkmen medeniýetiniň özboluşlylygyny açyp görkezýän maddy mirasymyzyň gymmatlyklaryny öwrenmek, wagyz etmek, rejelemek boýunça giň gerimli işler alnyp barylýar. Ýurdumyzyň ähli künjegindäki, şol sanda Balkan welaýatynyň çägindäki taryhy-medeni ýadygärliklerde hem bu ugurdaky toplumlaýyn çäreler üstünlikli dowam etdirilýär. Mälim bolşy ýaly, Balkan welaýatynyň günorta etraplarynda bürünç, demir we orta asyrlaryň taryhyny özünde jemleýän Dehistanyň emeli suwaryşa esaslanan ekerançylygyndan başlap, maddy medeniýetiň gymmatlyklarynyň dürli görnüşleriniň galyndylary saklanýar. Şoňa görä-de, bu sebitiň geçmiş mirasyny ylmy taýdan öwrenmek hem-de rejeleýiş-dikeldiş işlerini geçirmek möhüm meseleleriň hatarynda durýar. «Gadymy Dehistan» döwlet taryhy-medeni goraghanasynyň hasabynda duran bürünç-demir asyrlar döwrüne degişli we orta asyrlar bilen senelenýän taryhy-medeni ýadygärliklerde türkmen hem-de daşary ýurtly arheologlar tarapyndan ylmy-barlaglar geçirildi. Maşat ata kümmetinde, Juma metjidinde, Gökjük depede, Yzzatguly depede we beýleki ýadygärliklerde geçirilen arheologik gazuw-agtaryş işleri muňa mysaldyr. Goraghananyň esasy wezipeleriniň ýene biri bina ýadygärlikleriniň saklanyp galanlaryny bejermek, abatlamak bilen baglydyr.

Amangeldi pälwan

«Türkmenistan Sport», № 2 (14), 2022 Her bir işde yhlas, tutanýerlilik hem-de ýanbermez hyjuw gerek. Bu sportda-da şeýle. Ine, sport äleminde uly ussatlyga ýeten, esasan-da, türkmen milli göreşinde öz ukyp-başarnygyny, zehinini açyp görkezen Amangeldi Şahanow hem şeýle ezber, tutanýerli pälwanlaryň biri bolupdyr.

Sungatyň sarpaly künjegi

Gadymy goňurdepede galan pursatlar

Akademik W.I.Sarianidiniň gadymy Marguşda geçiren gazuw-agtaryş işleri halkymyzyň taryhynda ýatdan çykmajak sahypalardyr. Dünýä meşhur alymyň alyp baran uly işleriniň pederimiň durmuşy bilen baglanyşýandygy göwnümi hemişe buýsanja besleýär. Bu hakda maňa 1980 – 1985-nji ýyllarda Garagum etrap häkimliginde dürli wezipelerde işlän Ilgeldi Allalyýew şeýle gürrüň berdi: — 1985 — 1986-njy ýyllarda Çaryýar Seýitmuhammedow Garagum etrabynyň sähra içindäki «Tahyrbaý» diýen ýerinde sürüji bolup zähmet çekýärdi. Şol döwürde-de akademik W.I.Sarianidi «Tahyrbaýa» golaý bolan ýerde işgärlerine ýer parçasyny ölçäp bermek bilen, gazuw-agtaryş işlerini geçirýän eken.