Türkmen atly goşunynyň gahrymanlaryny ýatlap

Şöhratly geçmişiň ýaňy

Ýurdumyzyň dürli künjeklerinde saklanyp galan taryhy ýadygärlikleriň geçmişiň dilsiz güwäsi bolup, biziň ünsümizi özüne çekmesi ýöne ýerden däl. Öz döwründe gülläp ösen medeniýeti, durmuşy bolan şäherleriň, galalaryň taryhy çeşmelerde beýan edilýän waspy ata-babalarymyzyň durmuşyny göz öňünde janlandyrmak bilen, olaryň watansöýüjiliginden, zähmetsöýerliginden, ylma-bilime uly sarpa goýandygyndan habar berýär. Ondan bäri köp wagtyň geçendigine garamazdan, biziň günlerimize gelip ýeten käbir tapyndylar bular barada gürrüň berýär. Kerki etrabynyň 25-nji orta mekdebiniň taryh mugallymy Ýaban Azizowyň irginsiz gözlegleri netijesinde, geçen asyryň 70-nji ýyllarynda etrabyň Gowak obasynda ýerleşýän Mürzebeggaladan tapan tüýdügi muňa doly şaýatlyk edýär. Toýundan ýasalyp, soňra otda bişirilen bu tüýdügiň içine suw guýup üfleseň, ol birnäçe guşuň ýakymly, owadan owazyny berýär. Şeýle tapyndylaryň bir müňe golaýyny jemlän taryhçy mugallym, olary obadaşlaryna görkezmek üçin, öý muzeýini döretdi.

Goşa kirşiň taryhy

Üstümizdäki ýylda türkmen dutarynyň ÝUNESKO-nyň Adamzadyň maddy däl medeni mirasynyň görnükli nusgalarynyň sanawyna goşulmagyna taýýarlanylýandygyndan barymyz habarlydyrys. Şonuň üçin-de bu saz guralynyň taryhy we onuň perdeleri bilen dahylly bolan maglumatlar bilen tanyşdyrmagy makul bildik. Gündogar saz sungatyny öwrenýän sazşynaslar öz ylmy işlerinde dutar sözüniň ilkinji gezek orta asyryň belli alymy Zeýnullabidin al Huseýniniň «Sazyň ylmy we amaly kanuny» atly ylmy işinde duş gelýändigini belläp geçýärler. Ady agzalýan kitapda şeýle at bilen gabat gelse-de, dutaryň täze dörän senet bolman, iki kirişli bolandygy üçin, ony beýleki saz gurallaryndan tapawutlandyrmagy göz öňünde tutup, şol döwürde Gündogar halklarynyň ýazuw edebiýatynda pars dili ýörgünli bolandygy üçin oňa «dutar» — iki kirişli ýa-da iki tarly saz guraly diýip atlandyrylandygyny-da ýatlap geçipdirler. Gürrüňi edilýän bu kitabyň asyl nusgasy arap elipbiýinde pars dilinde ýazylypdyr. Ony 1987-nji ýylda Täjigistanyň «Donyş» neşirýaty Barbat Merweziniň 1400 ýyllyk dabarasyna bagyşlap, okyjylaryň dykgatyna ýetirdi. Kitap professor A.Semýonowyň rus diline geçirilen nusgasy esasynda çapa taýýarlanylypdyr.

Taryhy galalardan söz açsak

Şan-şöhraty ýetik türkmen topragy taryhyň müňbir syryny özünde jemläp oturan gadymy binalara hem örän baýdyr. Eger-de geçmişe togap edip, zyýarata aýlanmak isleseň, onda ýurdumyzyň her welaýatynda, her etrabynda baryp, maňlaýyny dirär ýaly keramatly ýerleriň birnäçesiniň bardygyny görmek bolýar. Hormatly Prezidentimiziň ýurdumyzyň taryhyny sarpalamakda, ony has-da belende galdyrmakda alyp barýan nusgalyk işlerinde hem şol gadymy galalar uly orun tutýar. Bize munuň şeýledigini mähriban Arkadagymyzyň jöwher zehininden dörän, iki kitapdan ybarat «Türkmenistan — Beýik Ýüpek ýolunyň ýüregi» atly eserini okanymyzda hem aýdyň göz ýetirýäris. Biziň size hödürleýän şu maglumatlarymyz hem şol gadymy galalaryň beýik we syrly geçmişinden söz açýar... Astanababa galasyna ýerli ilat «Übeýdäniň we Zübeýdäniň galasy» hem diýýärler. Ol Kerki şäherinden 12 km demirgazykda, häzirki Astanababa obasynda ýerleşýär. Aýtmaklaryna görä, geçen zamanlarda bu ýere ibn Aly Nuraly häkimlik edipdir. Ol tutuş Balha patyşalyk edipdir. Onuň Gyzlarbibi atly ýekeje gyzy bolupdyr we ol gyzyny Kerki — Lebap aralygyndaky halka hökümdarlyk eden adama durmuşa çykarýar. Emma patyşanyň gyzy durmuşa çykanyna köp wagt geçmänkä aradan çykýar. Kakasy onuň mazaryna gümmez galdyrmak

Amulyň täsin tapyndylary

Geçmişde halklary jebisleşdiren Beýik Ýüpek ýolunyň bir şahasy Amul şäheriniň üstünden geçip, onuň ykdysady we medeni ösüşine ýardam beripdir. Orta asyr ýazuw çeşmeleri, arheologik gazuw-agtaryş işleriniň netijeleri Amulyň döreýiş taryhynyň gönüden-göni Amyderýa bilen baglanyşyklydygyna güwä geçýär. Taryhçylar gadymy Amul galasynyň, takmynan, miladydan öňki IV-I asyrlarda esaslandyrylandygyny, şol döwürde galanyň tutýan meýdanynyň ony gurşap oturan şähristan bilen bilelikde, 150 — 175 gektardan gowrak bolandygyny çaklaýarlar. Amul galasynyň bol suwly derýa geçelgelerine ýakyn, geografik taýdan amatly ýerleşmegi ilatyň ýaşaýşy üçin gowy şertleri üpjün edipdir. Gala ýuwaş-ýuwaşdan giňelipdir hem-de ykdysady taýdan kuwwatlanypdyr. Taryhy çeşmeler Amul galasynyň aşaky gatlagynyň Kuşanlar zamanyna degişlidigini, şol döwür galanyň strategik taýdan möhüm ýere öwrülendigini tassyklaýar. Amul galasynda geçirilen arheologik barlaglaryň netijesinde, toýundan we daşdan ýasalan gazanlar, geometrik hem ösümlik häsiýetli örän baý nagyşlanan gap-gaçlar, jürlewükler, aýnadan we metaldan ýasalan önümler tapylýar. Bu bolsa Amul şäherinde hünärmentçiligiň, söwdanyň ösendigine şaýatlyk edýär.

Geçmişiň ýaňy

Hormatly Prezidentimiziň baştutanlygynda Berkarar döwletimiziň bagtyýarlyk döwründe ýurdumyzyň taryhy we medeni ýadygärliklerini öwrenmekde, gorap saklamakda we rejelemekde, olary ýaş nesillerimize ýetirmekde guwandyryjy işler durmuşa geçirilýär. Gahryman Arkadagymyz «Garaşsyzlyk — bagtymyz» atly kitabynda: «Türkmen alymlary, arheologlary, rejeleýjileri ýurdumyzyň ekspedisiýalarynyň düzüminde üstünlikli işleýärler. Olar Russiýadan, Italiýadan, Fransiýadan, ABŞ-dan bolan kärdeşleri bilen bilelikde gadymy döwrüň ýadygärliklerini öwrenýärler we dikeldýärler. Munuň özi syýahatçylyk ugurlarynyň giňelmegine, muzeýleriň gazananlarynyň üstüniň täze gymmatlyklar bilen ýetirilmegine taryhyň mälim bolmadyk sahypalarynyň açylmagyna kömek edýär» diýip, belleýär. Daşyndan göreniňde açyk meýdandaky muzeýleri ýadyňa salyp duran taryhy ýadygärlikleri, gadymy şäherleriň aramgählerini, galalaryny öwrenmekde, olary nesillere ýetirmekde, gorap saklamakda, rejelemekde ýurdumyzdaky döwlet taryhy-medeni goraghanalaryň ähmiýeti uludyr. Bu asylly işe Kaka etrabyndaky «Abiwerd» döwlet taryhy-medeni goraghanasynyň agzybir zähmet topary hem özüniň mynasyp goşandyny goşup gelýär. Şeýle bolansoň olaryň alyp barýan işleri bilen gyzyklanyp, olar bilen gürrüňdeş bolmagy makul bil

Muzeýler adasy

Germaniýanyň paýtagty Berliniň Mitte şäherçesinde ýerleşýän «Muzeýler adasy» ady bilen belli bolan toplum ýurduň naýbaşy medeni gymmatlyklarynyň biri hasaplanýar. Toplumyň çäginde dürli ýyllarda gurlan 5 sany muzeý ýerleşýär. Toplumyň ilkinji we iň gadymy binasy 1830-njy ýylda gurlan «Altes» muzeýidir. Taslamasy binagär Karl Fridrih Shinkel tarapyndan arhitekturanyň «neo klassika» görnüşinde taýýarlanylan muzeý 1823 — 1830-njy ýyllar aralygynda Germaniýanyň şa maşgalasynyň sungat toplumlaryny ýerleşdirmek maksady bilen gurulýar. Ol 1845-nji ýyla çenli «Şalyk muzeýi» adyny göterýär. 1966-njy ýylda binada düýpli abatlaýyş işleri geçirilýär. Bu muzeýde, esasan, gadymy antik döwrüniň eserleri görkezilýär.

Sahawatly şäher

Şöhratly taryhymyza buýsanç

Türkmen halkynyň şöhratly taryhy gadymyýete uzap gidýär. Ýurdumyzyň çäginde halkymyzyň şöhratly geçmişini özünde jemleýän taryhy-medeni ýadygärlikleriň ençemesi ýerleşýär. Hormatly Prezidentimiz Gurbanguly Berdimuhamedowyň aýratyn üns bermegi bilen türkmen halkynyň milli mirasyny ylmy esasda öwrenmekde hem-de wagyz etmekde uly üstünlikler gazanyldy. Şeýle buýsançly üstünlikleriň netijesinde gadymy Merw, Nusaý, Köneürgenç ýaly ýadygärliklerimiz ÝUNESKO-nyň Bütindünýä mirasynyň sanawyna girizildi. Ol taryhy ýadygärlikler türkmeniň şöhratly geçmişini bütin dünýä ýaýýar. Eziz Diýarymyz başga-da taryhy-medeni ýadygärliklere örän baý mekan. Ýadygärlikleriň has gadymy döwürlere degişlileri-de bar. Orta asyrlarda gurlan binalar hem özboluşly gurluşy, binagärlik aýratynlygy bilen tapawutlanýar. Diýarymyzyň dürli künjeklerinde taryhy-medeni ýadygärlik toplumlary örän köp. Dehistanda, Nusaý galasynda, Amul galasynda, Merw ýadygärlikler toplumynda, gadymy Köneürgençde nepis, haýran galarlyk binagärlik täsinliklerine duş gelmek bolýar. Aýratyn hem Paryzdepe, Maşat ata, Togalakdepe, Goňurdepe, Namazgadepe, Ulugdepe, Altyndepe, Ýylgynlydepe ýaly ýerlerde has gadymy döwürde medeniýetiň ösendigine güwä geçýän ýadygärlikler näçe diýseň bar.

Dehistan dünýä siwilizasiýasynyň sallançagy

Gahryman Arkadagymyzyň taýsyz tagallalary esasynda ýurdumyzda milli mirasymyzy ösdürmekde, gorap saklamakda we bu ugurda ylmy işleri alyp barmakda, gadymy binalarda rejeleýiş-abatlaýyş işlerini geçirmekde netijeli çäreler üstünlikli amala aşyrylýar. Balkan welaýatynyň çäginde ýerleşýän «Gadymy Dehistan» döwlet taryhy-medeni goraghanasynyň ýolbaşçysy Aýmämmet Rahymow bilen duşuşyp, goraghanada alnyp barylýan işler barada söhbetdeş bolanymyzda, ol bize şeýle gürrüň berdi: — Balkan welaýatynyň çäklerindäki taryhy-medeni gymmatlyklary gorap saklamak we geljekki nesillere ýetirmek boýunça alnyp barylýan işler üstünlikli dowam etdirilýär. Taryhy-medeni ýadygärlikleriň ýaýrawy welaýatyň ähli ýerinde diýen ýaly duş gelýär. Welaýatdaky daglyk ýerlerde we deňiz kenarýakalarynda taryhyň daş eýýamyndan başlap, giçki orta asyrlara degişli ýadygärlikler ýüze çykaryldy. Etrek we Esenguly etraplarynda bürünç, demir we orta asyrlaryň taryhyny özünde jemleýän Dehistanyň gadymy emeli suwaryş ulgamyna esaslanan ekerançylykdan başlap, halkymyzyň maddy medeniýetiniň dürli görnüşleriniň galyndylary saklanýar. Ýurdumyzyň maddy mirasyny ylmy taýdan öwrenmek we olarda rejeleýiş-dikeldiş işlerini geçirmek häzirki döwrüň aýratyn möhüm meseleleriniň biri hökmünde öňe