"Rysgal" gazeti

Esaslandyryjysy: Türkmenistanyň Senagatçylar we telekeçiler birleşmesi
Salgysy: Aşgabat şäheri, A.Nyýazow şaýoly, 174
Telefon belgileri:21-23-57

Gazeti PDF görnüşinde ýükläp almak

Habarlar

Werdelit — paýhaslylygyň daşy

Werdelit daşy turmalin minerallar toparynyň iň gowy görlüp we köp talap edilýän görnüşi hasaplanylýar. «Werdelit» italýan sözi bolup, terjime edilende ol «verde» — ýaşyl, «lithos» — daş diýen manyny berýär. Mineral açyk ýaşyldan doýgun ýaşyl reňk aralygynda bolýar. Açyk zümerret reňkli werdelitler beýleki görnüşlerden ýokary baha berilýär. Werdelit mineralynyň häsiýetli aýratynlygy bar, ýagny ol görnüş burçuna baglylykda reňkini üýtgedip bilýär. Şonuň üçin daş saýlananda onuň bu häsiýeti aýratyn göz öňünde tutulýar. Şeýdilende ol «älemgoşaryň» ähli reňklerinde owadan öwüsýär. Bu mineral ýeňil taraşlanýandygy üçin zergärçilikde giňden ulanylýar. Gadym döwürlerde werdelit daşyň adama edýän täsiri üçin oňa «jadyly daş» hem diýlipdir. Onuň öz eýesini gözden-dilden goraýandygy baradaky maglumatlar saklanyp galypdyr. Irki döwürlerden bäri bu daşy mukaddes hasaplap, ony tumar hökmünde hem saklapdyrlar. Adamlar mineralyň üýtgeşik alamatlarynyň öňünde baş egipdirler hem-de mineraly paýhaslylygyň nyşany diýip hasaplapdyrlar. Eýsem, ol öz eýesiniň diňe saglygyny berkitmekde täsirli bolman, ol onuň has owadan, asylly, päk ýürekli, batyr, dogumly bolmaklygyna hem täsiriniň güýçlüdigini aýratyn bellemek gerek.

25 Iýul 2021

Tebigat

Kerkaw agajy

Köýtendagyň diýseň baý we täsin tebigaty bar. Bu ýerde ýokary derejeli ösümlikleriň 1000-e golaýy anyklanandyr. Şolardan 10 görnüşi seýrek duş gelýändigi sebäpli Türkmenistanyň Gyzyl kitabyna girizilen. 37 görnüşi bolsa endemikdir, ýagny diňe Köýtendaga mahsusdyr. Köýtendagda dermanlyk ösümlikleriň 130-dan gowrak görnüşi duş gelýär. Dagyň 30 müň gektara golaý tokaýly ýerleri bolup, 11 müň gektary Köýtendag döwlet tebigy goraghanasynyň çäginde ýerleşýär we aýratyn şertlerde goralýar. Köýtendagyň tokaýynyň esasyny düzüji zerewşan arçasy bolup, onuň bilen birlikde köp duş gelýän agaçlaryň biri-de kerkawdyr. Kerkaw agajy Türkmenistanda, esasan, Köpetdagda we Köýtendagda duş gelýär. Köpetdagda türkmen kerkawy ösýär, Köýtendaga bolsa sütükli kerkaw mahsusdyr. Sütükli kerkaw agajy Köýtendagyň eňňitlerinde deňiz derejesinden 1000 — 2800 metr belentlikde duş gelýär. Onuň boýy 5 metre çenli bolup, köplenç, gür görnüşde, 3 — 10 düýp bolup ösýär. Agajyň gabygy we şahalary boz reňkli, ýaş şahajygy bolsa goňur reňkde bolýar. Onuň gazyň aýak yzlary ýaly ýapragy, ýylmanak şahalary örän arassadyr. Ýapragy dykyz, ýokarky ýüzi goýy ýaşyl, aşagy açyk ýaşyl reňklidir. Kerkaw agajy doly ýapraklandan soň, mart aýynda gülleýär, çogdumy örtük görnüşli ownuk sarymtyl güli bar. Kerkaw bally ösümlikleriň hataryna girýär. Miwesi iki ganatly, ganaty göni burçly, awgust-sentýabr aýlarynda ýetişýär. Ý

24 Iýul 2021

Tebigat

Howa maglumaty

Türkmenistanyň Oba hojalyk we daşky gurşawy goramak ministrliginiň Gidrometeorologiýa baradaky gullugynyň ýurdumyzda şu gün — 24-nji iýulda bolmagyna garaşylýan howanyň ýagdaýy barada berýän maglumaty: Aşgabatda: az bulutly howa bolup, demirgazyk-günbatardan tizligi sekuntda 9 — 11 metre ýetýän şemal öwser. Howa gijesine +27... +29° maýyl, gündizine +40... +42° yssy bolar. Howanyň basyşy 732 mm, çyglylygy 10 — 30 %.

24 Iýul 2021

Tebigat

Ördekler

Ördejikler, siziň ýaly,Ýüzüp ýörün mawy kölde.Suwda ýüzmek diýseň hezil,Buýsanyp barýaryn ýolda. Tomsuň yssysyn duýaňok,Öwreniň ýüzmegi sizem,Reňkläniňizde, çagalar,Synlarys suraty bizem.

23 Iýul 2021

Tebigat

Howa maglumaty

Türkmenistanyň Oba hojalyk we daşky gurşawy goramak ministrliginiň Gidrometeorologiýa baradaky gullugynyň ýurdumyzda şu gün — 24-nji iýulda bolmagyna garaşylýan howanyň ýagdaýy barada berýän maglumaty: Aşgabatda: az bulutly howa bolup, demirgazyk-günbatardan tizligi sekuntda 9 — 11 metre ýetýän şemal öwser. Howa gijesine +27...+29° maýyl, gündizine +40...+42° yssy bolar. Howanyň basyşy 732 mm. Çyglylygy 10 — 30 %.

23 Iýul 2021

Tebigat

Howa maglumaty

Türkmenistanyň Oba hojalyk we daşky gurşawy goramak ministrliginiň Gidrometeorologiýa baradaky gullugynyň ýurdumyzda şu gün — 24-nji iýulda bolmagyna garaşylýan howanyň ýagdaýy barada berýän maglumaty: Aşgabatda: az bulutly howa bolup, demirgazyk-günbatardan tizligi sekuntda 9 — 11 metre ýetýän şemal öwser. Howa gijesine +27...+29° maýyl, gündizine +40...+42° yssy bolar. Howanyň basyşy 732 mm. Çyglylygy 10 — 30 %.

23 Iýul 2021

Tebigat

Howa maglumaty

Türkmenistanyň Oba hojalyk we daşky gurşawy goramak ministrliginiň Gidrometeorologiýa baradaky gullugynyň ýurdumyzda şu gün — 23-nji iýulda bolmagyna garaşylýan howanyň ýagdaýy barada berýän maglumaty: Aşgabatda: az bulutly howa bolup, demirgazyk-gündogardan tizligi sekuntda 8 — 11 metre ýetýän şemal öwser. Howa gijesine +27... +29° maýyl, gündizine +40... +42° yssy bolar. Howanyň basyşy 729 mm, çyglylygy 5 — 25 %.

23 Iýul 2021

Tebigat

Gaplaňgyr — täsinlikler mekany

Garaşsyz Diýarymyz gözel künjeklere baýdyr. Gymmatly baýlyk bolan ol gözelliklere söýgi bilen garamak, gözümiziň göreji deýin goramak her birimiziň borjumyzdyr. Daşoguz topragynda-da şeýle gözel künjekler kän. Olaryň tebigy gözellikleri, täsin haýwanat dünýäsi özboluşlylygy bilen tapawutlanýar. Tebigy baýlyklarymyzyň goraglylygyna gönükdirilip, 1979-njy ýylda Daşoguz welaýatynyň çäginde Gaplaňgyr döwlet tebigy goraghanasy döredildi. Goraghananyň çägindäki depe-düzlerde, aňňat-aňňat belentliklerde, jeňňelliklerde, baýyrlyklardyr suw giňişliklerinde seýrek hasaplanylýan jandarlardyr guşlaryň ençeme görnüşi gabat gelýär. Meýdany 282, 2 müň gektara barabar bolan goraghananyň çäginde döredilen Şasenem we Sarygamyş çäkli goraghanalary hem aýratyn özüneçekiji gözelligi bilen tapawutlanýar. Her ýeriniň adynyň döreýşiniň özboluşly taryhy bolýar. Käte bolsa ol haýsydyr bir waka, hadysa bilen-de baglanyşýar. Gaplaňgyryň adynyň ýyrtyjy jandar bilen baglydygyny-ha tekrarlap oturasy iş ýok. Aýtmaklaryna görä, goraghananyň çäginde ýerleşýän gyr ir döwürler gum gaplaňynyň mekany bolupdyr. Şonuň üçinem ol gyra «Gaplaň gyr» diýip at beripdirler.

22 Iýul 2021

Tebigat

Tebigatyň goýnunda

Telewideniýede işleýän döwrüm Barsagelmez, Goturdepe barada eşitsem-de, ol ýerleri görmek arzuwym esli wagtlap, dürli sebäplere görä yza süýşdi ýördi. Ahyr bir gün awgust aýlarynda ökde operator Güýç Suhanlyýew hem-de režissýor Kuwwat Saparow bilen döredijilik saparyna ýola düşdük. Balkanabatdan ilerligine külterläp barýan “RAF” kysymly awtoulagyň aýnasyndan töweregi synlap barşyma, çölüň beýhuş edip barýan gözel keşbine aşyk bolup otyryn. Edil suratkeşiň eseri ýaly ajaýyp görnüşler erkiňi eliňden alýardy. Ýoldaşlarymam seslerini çykarman, tebigatyň şeýle owadanlygyna maýyl bolup otyrdylar. Operator ýigidimiz howanyň yssydygyna garamazdan, aram-aram ulagdan düşüp, sähranyň has ajaýyp görnüşini ýazgy edýärdi.

22 Iýul 2021

Tebigat

Atmosfera howasynyň milli we halkara hukuk goragy

Atmosfera howasynyň ýagdaýynyň üýtgemegi, ony gözegçilik astyna alyp bolmaýanlygy, zyýanly täsiriniň netijesinden janly bedenleriň we adamyň ýaşaýşyna salýan howpundan goramak boýunça aýgytlaýjy çäreleriň, şeýle-de olardan peýdalanmagyň, goramagyň milli we halkara hukuk düzgünleşdirmesiniň alnyp barylmagyny talap edýär. Atmosferanyň goragy daşky tebigy gurşawy halkara-hukuk taýdan goramagyň aýrylmaz bölegi bolup durýar. Bu gorag toplumlaýyn häsiýete eýe bolup, ol dünýä derejesindäki beýleki ekologik meseleleriň hem çözülmegini öz içine alýar. Olaryň hatarynda: howanyň üýtgemegi (ählumumy howanyň maýlamasy ýa-da ýyladyşhana täsiri), Ýeriň ozon gatlagynyň goragy, fotohimiki tüsse, aşgarly ýagyşlar, howanyň himiki, biologiki, bakteriologiki we radiasiýaly hapalardan goralmagyny bellemek bolar. Ýurdumyzda tebigaty goramak, onuň tebigy baýlyklaryny rejeli peýdalanmak, täzeden dikeltmek, biologik köpdürlüligi saklamak, ekologiýany sagdynlaşdyrmak boýunça bimöçber işler durmuşa geçirilýär. Atmosfera howasyny goramak we tebigatymyzyň klimatiki ýagdaýyndan çen tutmak bilen, häzirki wagtda ösümlikleriň bezeg, derman, ýerli howa şertlerine çydamly, görnüşleriniň dürlüligini baýlaşdyrmak maksady bilen, gyrymsy agaçlaryň, gülleriň ekilmegi ýurdumyzyň ähli künjeklerinde yzygiderli dowam etdirilýär.

22 Iýul 2021

Tebigat

Gül­dan­da ös­ýän agaç

Her hal­kyň özü­ne mah­sus me­de­ni­ýe­ti, gym­mat­lyk­la­ry bar. Ýa­po­ni­ýa­nyň hem baý me­de­ni­ýe­ti, ta­ry­hy we däp-des­sur­la­ry bar. Bu ýur­da mah­sus bo­lan agaç ös­dü­rip ýe­tiş­dir­mek sun­ga­ty­na «bon­sai» di­ýil­ýär. Bu agaç da­şar­da, açyk ho­wa­da däl-de, edil otag ösüm­li­gi ýa­ly gül­dan­da ös­dü­ri­lip ýe­tiş­di­ril­ýär. Agaç gül­da­na eki­lip, ony pu­da­mak, ýö­ri­te şe­kil ber­mek ar­ka­ly be­zeg ösüm­li­gi eme­le ge­ti­ril­ýär. Bon­sai sö­zi ýa­pon­ça­da­ky «bon» (ta­bak) we «sai» (agaç) söz­le­rin­den eme­le ge­lip­dir. As­lyn­da bon­sainiň ada­ty agaç­lar­dan tapawudy ýok. Adat­ça, ar­ça agaç­la­ryny gül­da­na eki­p, ony pu­dap, oňa dür­li şe­kil ber­ýär­ler. Em­ma bu sun­ga­tyň esa­sy aý­ra­tyn­ly­gy, ol edil te­bi­gat­da ösüp otu­ran uly aga­jyň ki­çi gör­nü­şi­ne meň­ze­me­gi we adam eli­niň de­gmedik ýaly bolmagy. Ösüm­lik bi­len gül­da­nyň reň­ki, na­gyş­la­ry hem saz­la­şy­gy eme­le ge­tir­me­li. Tun­berg sos­na­sy («Pi­nus Thun­ber­gii»), ýa­pon ak ar­ça­sy («Pi­nus Parvifo­lia»), hy­taý ar­ça­sy, el şe­kil­li klýon («Acer Pal­ma­tum») we çy­nar ýa­ly agaç­lar bon­sai üçin has amat­ly ha­sap­lan­ýar.

22 Iýul 2021

Tebigat

Howa maglumaty

Türkmenistanyň Oba hojalyk we daşky gurşawy goramak ministrliginiň Gidrometeorologiýa baradaky gullugynyň ýurdumyzda 2021-nji ýylyň 23-nji iýulynda bolmagyna garaşylýan howanyň ýagdaýy barada berýän maglumaty: Aşgabatda: az bulutly howa bolup, demirgazyk-gündogardan tizligi sekuntda 8 — 11 metre ýetýän şemal öwser. Howa gijesine +27... +29° maýyl, gündizine +40... +42° yssy bolar. Howanyň basyşy 729 mm, çyglylygy 5 — 25 %.

22 Iýul 2021

Tebigat

Howa maglumaty

Türkmenistanyň Oba hojalyk we daşky gurşawy goramak ministrliginiň Gidrometeorologiýa baradaky gullugynyň ýurdumyzda şu gün — 22-nji iýulda bolmagyna garaşylýan howanyň ýagdaýy barada berýän maglumaty: Aşgabatda: az-kem bulutly howa bolup, demirgazyk-gündogardan tizligi sekuntda 7 — 10 metre ýetýän şemal öwser. Howa gijesine +27... +29° maýyl, gündizine +39... +41° yssy bolar. Howanyň basyşy 728 mm, çyglylygy 10 — 30 %.

22 Iýul 2021

Tebigat

Jülgeleri erem deýin, gaýalary howalaly

Köýtendag diňe bir tebigy baýlyklaryň däl, eýsem, gözellikleriň, täsinlikleriň hem mekanydyr. Şol sebäpli ol her bir adamyň ünsüni özüne çekýär. Köýtendag döwlet tebigy goraghanasynda bu behişdi mekanyň gaýtalanmajak tebigatyny goramak we ylmy taýdan öwrenmek bilen baglanyşykly işler netijeli alnyp barylýar. Bular hakynda goraghananyň ylmy bölüminiň başlygy Şaniýaz Meňliýew bilen söhbetdeş bolduk. — Şaniýaz, ilki bilen Köýtendagyň geografik ýerleşişi we goraghananyň döredilişi hakynda aýdaýsaňyz?!

21 Iýul 2021

Tebigat

Çopantelpek

Biziň ýurdumyzyň ösümlik dünýäsi örän baý we köpdürlüdir. Medeni ösümlikleriň arasynda ýertudanasynyň, ýer hozunyň bolşy ýaly, çopantelpek hem ýurdumyzda we dünýä ekerançylygynda giňden ösdürilip ýetişdirilýär. Ol özüneçekijiligiň we syrlylygyň nyşany hasaplanylýar. Gülleriň dillerinde ol «Meni söý» diýmekligi aňladýar. Çopantelpegiň dermanlyk häsiýetleri irki wagtlardan bäri bellidir. Meşhur alym Abu Reýhan Birunynyň «Lukmançylykda farmokologiýa» atly ensiklopedik eserinde bu ösümligiň şypaly häsiýetleri açylyp görkezilýär. Onda: «Çopantelpegiň otunyň we gül sebetjikleriniň peti iriňli dömmede, gyzdyrmanyň garşysyna, gany togtadyjy, ýarany bitiriji, öt, peşew, der we soguljan çykaryjy serişde hökmünde ulanylýar» diýlip bellenilýär.

21 Iýul 2021

Tebigat

Haýwanat dünýäsinden

Düýeguşuň ýumurtgasynyň agramy 1,5 kilogram bolup, ony bişirmek üçin azyndan 40 minut gaýnatmaly.* * *Sargan balygynyň süňkleri ýaşyl reňkde bolýar.* * * Žiraflar gury ýer haýwanlarynyň içinde iň uly ýürekli we ýokary gan basyşly jandar hasaplanylýar. Olaryň dili gara reňkde bolup, 45 santimetre ýetýär. * * * Piller 4 sany dyzçanakly ýeke-täk jandardyr.* * * Ýunuslar bir gözüni açyp uklaýarlar.* * * Läheňleriň ýüregi minutda 9 gezek urýar.* * * Suwulganlar maşgalasyndan bolan hameleon dilini öz göwresiniň uzynlygynyň ýarysyna çenli aralyga uzadyp bilýär. Mundan başga-da onuň gözleri biri-birine bagly bolmazdan dürli tarapa seretmäge ukyplydyr. Bu bolsa hameleona bir wagtda kellesini gymyldatmazdan dürli tarapa seretmäge mümkinçilik berýär.* * *Dünýäde iň uly süýreniji deňiz krokodilidir. * * * Gury ýeriň 70 göterimini bakteriýalar eýeleýär.

21 Iýul 2021

Tebigat

Sähra göwenegi

Sähra göweneginiň göwresi kepderiden kiçi, horazynyň kellesi we guýrugynyň üsti gögümtil, arkasy meneksiz açyk-çypar, guýrugynyň aşagy açyk reňkli we ujy gara zolakly bolup, bedeniniň uzynlygy 27-33 santimetre ýetýär. Höwürtgeleýän we uçup geçýän guşlaryň hataryna girýän bu guş deňiz derejesinden 2200 metre çenli beýiklikde, käwagt has pesde (500-600 metr), ýagny, düzlüklerde, jarlarda, derýa hanasynyň kertlerinde duş gelýär. Az bölegi ýurdumyzda gyşlaýar. Diýarymyza sähra göwenekleri mart aýynyň aýagyna — apreliň başyna, güýzüne sentýabr-oktýabr aýlarynda uçup geçýärler. Aprel aýynda çölde, dagda we dag eteklerinde, derýalaryň kert kenarynda, gargalaryň köne hinlerinde kiçiräk topar bolup ýa-da aýratyn jübüt bolup höwürtgeleýärler. 3—5 ýumurtga guzlaýarlar. Mör-möjekler, hažžyklar, maýda gemrijiler bilen iýmitlenýärler.

21 Iýul 2021

Tebigat

Pallasyň pişigi

Täsinliklere baý bolan türkmen tebigatynyň üýtgeşik jandarlarynyň biri-de pişikler maşgalasynyň kiçijik ýyrtyjy wekili manuldyr. Ol täsin, akylly, gizlin we örän seresaply jandardyr. Onuň daşky keşbi adaty pişige meňzeş, ýöne gabarasy ondan iri bolup, uzynlygy takmynan, 7 santimetr töweregi bolan ösgün tüý örtülen. Manul pişikler maşgalasynyň wekilleriniň içinde iň dykyz tüýlüsi hasaplanylýar. Manulyň beden ölçegi 50 — 65 santimetr aralygynda, uzyn, tüýlek guýrugy bolsa 30 santimetr töweregi bolup bilýär. Onuň örän berk, gysga penjeleri bardyr. Ýaňagyndaky özboluşly sakgaly manulyň daşky keşbini gaharjaň, rehimsiz şekilde görkezýär. Kellesi giň we ýaýbaň bolup, kiçijik gulaklary tegelejik we gözleri sary reňklidir. Manulyň bedeniniň reňki açyk çalymtyl reňkden sary-goňur reňkler aralygynda üýtgäp durýar. Tüýleriniň uçlary edil üstüne gar ýagan ýaly ak reňklidir. Bu ýyrtyjy jandaryň beden agramy 2—5 kilogram aralygyndadyr. Onuň dişleri we dyrnaklary örän ýiti bolýar.

21 Iýul 2021

Tebigat

Töweregi bezäp otyr agaçlar

Baglar özüniň gözelligi bilen diňe bir tebigata zynat bermän, eýsem, ynsan dünýäsindäki pynhan duýgulary oýarmaga-da ukyplydyr. Käbir adamlar baglara baryp, owadan gülleri synlap, öz gaýgy-hasratyny egisýärler. Il içinde döwletli, ilhalar adamlaryň ömür ýolunyň miweli baglara deňelmegi-de ýönelige däldir. Taryha ser salanymyzda-da owadan binalaryň, köşgi-eýwanlaryň baglaryň içinde ýerleşmegi geçmişdäki pederlerimiziň hem tebigaty çäksiz söýendigini görkezýär. Döredijilik işgärleri bolsa bu gözelliklerden ylham alyp, joşgunly, aýdym- sazlary, täsin sungat eserlerini döredýärler, gaýtalanmajak açyşlary edýärler. Dünýä belli alym Nýutonyň bagyň aşagynda oturyp, agaçdan kellesine gaçan bir almanyň kömegi bilen Ýeriň dartyş güýjüni açandygyny bilmeýäniňiz ýok bolsa gerek. Zehin ynsanlara, elbetde, tebigatdan berlen ajaýyp peşgeşdir. Tebigatyň esasy zynaty bolsa owadan baglardyr. Olar ynsan saglygynyň berkemeginde, howanyň arassa bolmagynda juda ähmiýetlidir. Türkmen edebiýatynyň görnükli wekili Gara Seýitliýew bu barada: «Kim-de kim iki agaç ekse ýadygär, dünýä kitabynda onuň ady bar» diýip, örän jaýdar belleýär. Ajaýyp şäherimiz Aşgabat, esasan-da, gür baglary bilen has-da görklüdir. Şol baglaryň arasynda gezim edip ýörşüme töweregiň gözelligi ýüregimde şeýleräk owazlandy:

21 Iýul 2021

Tebigat

Howa maglumaty

Türkmenistanyň Oba hojalyk we daşky gurşawy goramak ministrliginiň Gidrometeorologiýa baradaky gullugynyň ýurdumyzda şu gün — 22-nji iýulda bolmagyna garaşylýan howanyň ýagdaýy barada berýän maglumaty: Aşgabatda: az-kem bulutly howa bolup, demirgazyk-gündogardan tizligi sekuntda 7 — 10 metre ýetýän şemal öwser. Howa gijesine +27... +29° maýyl, gündizine +39... +41° yssy bolar. Howanyň basyşy 728 mm, çyglylygy 10 — 30 %.

21 Iýul 2021

Tebigat