Iň uzyn derýalar barada

AMAZONKA Iň uzyn derýanyň haýsydygyny kesgitlemek ahyry alymlara başartdy. 2014-nji ýylda amerikan alymy Jeýms Kontos öz ylmy-barlaglarynyň netijesine görä, Amazonka derýasynyň Nil derýasyndan onlarça kilometr uzyndygyny subut etdi. Şeýlelikde, Amazonka derýasy dünýäde iň uzyn derýa bolup, onuň uzynlygy 6 müň 800 kilometre deňdir. Onuň suw howdanynyň tutýan meýdany bolsa 6,9 million kilometr inedördüle barabar. Bu derýa Braziliýa, Peru, Boliwiýa, Kolumbiýa, Ekwador, Wenesuela, Gaýana döwletleriniň çäginden akyp geçýär.

Ýurdumyzda täze tokaý-seýilgäh zolaklary döredilýär

Döwlet Baştutanymyz ýurdumyzda durmuşa geçirilýän ählihalk bag ekmek maksatnamasynyň, ilkinji nobatda, ekologik nukdaýnazardan, şol sanda halkymyzyň amatly ýaşaýşy üçin zerur şertleriň döredilmegi babatda hem uly ähmiýetlidigini yzygiderli belleýär. Şunuň bilen baglylykda, ilatly ýerleriň töwereginde täze tokaý-seýilgäh zolaklarynyň döredilmegine aýratyn üns berilýär. Öz çäklerini barha giňeldýän şäherleriň eteklerinde kemala gelýän şeýle zolaklar adamlar üçin örän bähbitlidir. Iň gadymy döwürlerde-de adamlar dogduk ülkesini gülläp ösýän bagy-bossanlyga öwürmek üçin suwaryş ulgamlaryny döredip, dürli görnüşli baglary ýetişdiripdirler. Berkarar döwletiň täze eýýamynyň Galkynyşy döwründe döredilýän mümkinçilikleriň we öňdebaryjy usullaryň netijesinde bu işler netijeli häsiýetde ýerine ýetirilýär. Bagy-bossanlyga büremek maksatnamasynyň möçberini nazarda tutup hem-de ýokary hilli nahallara barha artýan islegi kanagatlandyrmak maksady bilen, ýurdumyzda olary ýetişdirmegiň öňdebaryjy täze usullary ornaşdyrylýar. Ýaşyl tokaý zolaklarynyň kemala getirilmeginiň öňdebaryjy suw tygşytlaýjy oba hojalyk tehnologiýalarynyň işjeň ornaşdyrylmagy bilen utgaşyklylykda alnyp barylmagy hem möhüm ähmiýete eýedir.

Täsin tebigatly Täjigistan

Gün sistemasynda-da Täjigistan bar. Has takygy, Mars bilen Ýupiteriň arasyndaky kiçijik planetalaryň biri şeýle atlandyrylýar. Bu at oňa dünýä astrofizika ylmynyň ösüşine mynasyp goşant goşan täjigistanly alymlaryň hormatyna dakyldy. Ýöne biziň gürrüňimiz asman giňişligindäki däl-de, goňşy döwletimiz Täjigistan Respublikasy barada. Täjigistan — zoroastrizm, yslam, pamir we budda medeniýetleriniň ulaşan ýurdudyr. Bu ýurtda halkyň milli mirasyndan, datly tagamlardan başlap tebigatyň gözelliklerine, taryhy ýadygärliklere çenli ähli zat syýahatçylarda ýakymly täsir galdyrýar. Olaryň arasynda Buddanyň toýundan edilen 12 metrlik heýkeli, Samanidleriň we Kir II patyşanyň, Garakölüň we «Ýedi gözel» şaglawugynyň ajaýyp görnüşleri, dünýäniň iň beýik belentlikleriniň 50-siniň sanawyna girýän Ysmaýyl Somony belentligi ýaly täsin ýerler bar.

Hoş geldiň, bahar!

Ganat bolup Arşyň ylham atyna,Zeminiň kalbyny yran, baharym.Meýmiräp kuýaşyň muhabbetine,Yşgyň közi bolup körän, baharym. Älemiň gümmürdäp huşa gelmesi,Derýalaň lummurdap joşa gelmesi,Duýgulaň serhetden aşa gelmesi,Sämeden serlerňe seýran, baharym.

Çeşme-çaýlar dolup akýar

Gojaman Köýtendagda bahar pasly hökmürowanlyk edýär. Şahandaz paslyň ýyly demi ähli barlyga özüniň jadylaýjy täsirini ýetirýär. Ot-çöpler gülläp, ýaprak çykaryp, dagyň gözelligine gözellik goşýar. Baglaryň şahalarynda bolsa dürli guşlar owaz edip, ülkämizde ýene bir täzeleniş döwrüniň başlanýandygyny äleme jar edýär. — Üstümizdäki ýylyň gyşy öňki ýyllar bilen deňeşdirilende aşa ygally geldi. Bu ýagdaý bizi örän guwandyrýar. Sebäbi dagyň we dag eteginiň ösümlik we haýwanat dünýäsiniň abadançylygy köp derejede tebigatyň bu ýagdaýyna bagly bolup durýar— diýip, Köýtendag döwlet tebigy goraghanasynyň kiçi ylmy işgäri Näzik Öwezowa kanagatlanma bilen gürrüň berýär.

Ýaz nygmaty

Ýaz nygmaty bolan kömelek gök gürläp, ýyldyrym çakyp ýagan ýagyşdan soň gögerýär. Kömelek gözlemegiň, tapyp almagyň hem özboluşly düzgüni barada ene-atalarymyzyň beren maslahatyny biz bu gün öz çagalarymyza gaýtalaýarys. Kömelegiň köp bolýan ýerine «kömelekhana» diýilýär. Kömelekhanadaky uzynja, akja sapaklar ýüzlerçe ýyl ýaşap bilýär. Şol akja köklerden hem kömelek emele gelýär. Kömelegi tapanyňda ony düýbüniň gumy bilen goparmaly däldigini, aýratyn hem, güberilip duran ýeri çöpjagaz bilen dyrmalaşdyryp kömelek alnanda, ony köki ýerde galar ýaly edip almalydygyny tabşyrýardylar. Ýene bir bilmeli zat, kömelek alan ýeriňdäki emele gelen çukurjygy gum bilen gömmeli. Ýogsam, kömelegiň kökleriniň gurap, ýeliň ugruna uçup gitmegi mümkin.

Baharyň säheri

(Oýlanma) Bahar, seniň waspyňy etmedik, al-elwan gülli, edil haly düşelen ýaly mahmal ýaýlalaryňa, hoştap howaňa, mymyk ýelleriňe, owadan säheriňe melul bolmadyk ynsan barmyka?! Megerem, ýok bolsa gerek. Seniň ýakymly howaňy, owadan gül-gülälekleriňi, ajaýyp gözelligiňi, üýtgeşik säheriňi goşgy setirlerinde, bahar säheri ýaly ýakymly eserlerinde wasp etmedik şahyr, ýazyjy ýokdur. Ýazyň hem güýzüň şahyry Gurbannazar Ezizow:

«Al-ýa­şyl ge­ýi­nen so­na top­ra­gym»

«Türkmenistan Sport», № 1 (21), 2024 Biz top­ra­ga «ene top­rak» diý­ýä­ris. Çün­ki top­rak ene ýa­ly mu­kad­des­dir, ke­ra­mat­ly­dyr. Şeý­le bo­lan­soň ony mäh­rem ene­le­ri­mi­zi aýap-söý­şü­miz ýa­ly söý­mek, hor­mat­la­mak ge­rek. Te­bi­ga­ta, me­le top­ra­ga bo­lan söý­gi hal­ky­my­zyň me­de­ni­ýe­ti­niň, ru­hy dün­ýä­si­niň, aňy­ýe­ti­niň bir bö­le­gi­dir. Türk­men te­bi­ga­ty özü­niň gö­zel­li­gi, gül-gü­lä­lek­li säh­ra­la­ry, so­nar­ly meý­dan­la­ry, çeş­me-çaý­la­ry, ösüm­lik we haý­wa­nat dün­ýä­si, dün­ýe dö­räp du­ran dag­la­ry bi­len gö­ren­le­ri haý­ra­na goý­ýar. Türk­men te­bi­ga­ty­nyň was­py şa­hyr­la­ryň hem dil­le­rin­de des­san­dyr.

Tebigatyň täsin gurşawy...

«Türkmenistan Sport», № 1 (21), 2024 Dün­ýä­de te­bi­ga­tyň adam sag­ly­gy­na ýe­tir­ýän tä­si­ri örän ulu­dyr. Şo­nuň üçin hem is­len­dik bir adam te­bi­ga­ty aýaw­ly sak­la­mak­da özü­niň yh­la­sy­ny gaý­gyr­man dur­nuk­ly ösü­şiň mak­sat­la­ry­na eýer­me­li­dir.

Guşlar dünýäsi

Guşlar ynsanyň ganatly dostlarydyr. Olar tebigatyň zyýankeşlerini ýok etmekde biologiki goragçylarymyzdyr. Guşlar — tebigatyň tapylgysyz gözelligi we baýlygy. Biziň ýurdumyzda guşlaryň 376 görnüşi hasaba alyndy. Olaryň köp görnüşi ýurdumyzyň gündogar sebitiniň hemişelik ýaşaýjylarydyr. Taryhy maglumatlara görä, towuk şekilli guşlar (towuk, bedene, hindi towugy, tawus) Günorta — gündogar Aziýa sebitinde örän ir — neolit döwründe eldekileşdirilipdir. Wagtyň geçmegi bilen bu guşlar Mesopotamiýa, Müsüre we Gresiýa ýaýrapdyr. Şol döwürde towuk şekilli guşlar Siriýada hem giňden köpeldilipdir. Häzirki wagtda towuk şekilli guşlaryň 7 sany maşgalasy, 280-den gowrak görnüşi bellidir.

Bagy-bossan paýtagtym

Pasyllaryň soltany baharyň gelmegi bilen gözel paýtagtymyz Aşgabatda we ýurdumyzyň ähli welaýatlarynda her ýylda agaç nahallarynyň müňlerçesi oturdylýar. Köpçülikleýin agaç nahallaryny oturtmak işlerine hormatly Prezidentimiziň gatnaşmagy we ak pata bermegi halkymyzda ýokary ruhubelentlik duýgularyny döredýär. Ynha, şu ýyl hem hormatly Prezidentimiziň, Gahryman Arkadagymyzyň gatnaşmagynda gözel tebigatymyzyň biologik köpdürlüligini has-da baýlaşdyrmak maksady bilen agaç nahallaryny oturtmak işleri uludan tutuldy. Hormatly Prezidentimiziň «Pähim-paýhas ummany Magtymguly Pyragy» ýylynda ýurdumyzda saýaly, pürli, miweli baglaryň we üzümiň 3 million düýp nahalyny ekmek baradaky Kararyna laýyklykda 16-njy martda ählihalk bag ekmek dabarasynda bag we üzüm nahallarynyň 594 müň 892  düýbi oturdyldy. Häzirki wagtda halkymyzyň durmuşynda arka atylan her bir gün çuň many-mazmunly beýik işlere beslenýär. Gojaman Köpetdagy etekläp oturan ak mermerli Aşgabat hormatly Prezidentimiziň taýsyz tagallasy bilen gür baglyga bürenýär, tebigatyň ajaýyp sazlaşygyny emele getirip, ýaşaýjylarda we myhmanlarda döwrüň beýik ösüşlerine bolan ajaýyp duýgulary döredýär. Jana şypa beriji suw çüwdürimli, müşki-anbar ysy bilen bark urýan köpsanly güllere, ýaşyl baglara bürenip oturan Aşgabady bu gün bagy-bossanlygyň, ajaýyp gülleriň şäheri diýip atlandyrýarlar. Köpetdagyň eteklerinde arça hem-de pürl

Sähra bahar gelende...

Nowruz geldi ülkämize Mart aýynyň ýigrim biri,

Halkymyzyň durmuşynda ösümlikleriň ähmiýeti

Adamzat durmuşyny ösümlikler dünýäsinden üzňe göz öňüne getirmek mümkin däl. Ata-babalarymyz bagy-bossanlygy döretmegi hemişe üns merkezinde saklapdyrlar. Şeýle hem nesilleri ösümlik dünýäsine bolan söýgini oýarmak bilen terbiýeläpdirler. Ir döwürlerden bäri ösümlikleriň häsiýetleri öwrenilip, olar boýag–reňk almakda, deri eýlemekde ulanylypdyr. Olaryň dermanlyk häsiýetlerini kesgitläp, em–melhem üçin peýdalanypdyrlar. Munuň şeýledigini Gahryman Arkadagymyzyň jöwher paýhasyndan dörän «Türkmenistanyň dermanlyk ösümlikleri» atly köp jiltlik kitabynda halkymyzyň melhemlik üçin ulanan ösümlikleriniň köp sanlysy, olary ýygnamagyň, guratmagyň, saklamagyň, olardan melhem taýýarlamagyň, ulanmagyň usullary barada berlen maglumatlar hem tassyklaýar. Milli Liderimiz bu kitabynda ata-babalarymyzyň ilkinji «tebigy dermanhana» hasaplanýan dermanlyk ösümliklere ýüzlenendiklerini, olardan peýdalanandyklaryny belleýär. Pederlerimiz çerkez, borjak, buýan, üzärlik, sersepil, ýowşan, arça, narpyz ýaly ösümlikleriň dermanlyk häsiýetlerini bilipdirler. Ata-babalarymyzdan bize däp bolup galan bag oturtmak haýyrly, sogap iş hasaplanýar. Şeýle-de ösümlikler dünýäsini goramak bilen baglanyşykly köp sanly rowaýatlar bolup, olar tebigata, bagdyr agaçlara, tokaýlara degişlidir. Bu barada halkymyz «Agaç eken, köpri guran, guýy gazan adamyň ömri haýp geçmez» diýen aýtgy döredipdirler.

Dagdanly — taýmaz...

Dag bezegi bolan dagdan agajyna halkymyzyň juda irki döwürlerden hormaty uly. Öz adyndan hem belli bolşy ýaly, ol owadanlygy, berkligi gadyr-gymmaty dagdan, dag bilinden alýar. Şonuň üçin onuň süňňi sagdyn, ruhy polatdan hem berk. Ol näçe ýaşasa-ýaşasyn egrelip, bükülip bir ýerindenem çat açmaýar. Ýogsa, ol hem beýleki daragtlar ýaly, ýylyň on iki aýynyň jokrama yssysyny, gazaply sowugyny, mahlasy, ähli hadysalaryny aýma-aý, demme-dem öz başyndan geçirýär. Onuň şunuň ýaly häsiýeti üçin agaç ussalarymyz ondan altyn-kümüş şaý-sepleri bilen bäsleşip biljek göz monjugy ýa-da nepis tumarlary ussatlyk bilen ýasap, gelin-gyzlarymyzyň gözelligine gözellik goşýarlar.

Türkmen tebigatynyň gözelligi

Köýtendag täsinlikleri

Uzynlygy 100 kilometre golaý bolan Köýtendag Türkmenistanda iň beýik dagdyr. Ýurdumyzyň iň belent nokady 3139 metr bolup, ol Köýtendagyň Aýrybaba gerşidir. Köýtendag köpsanly kert gaýalardan we çuň jülgelerden ybaratdyr. Dag ulgamynyň eňňitlerinde ýiti gaýalar gaty köpdür. Onuň beýik gaýalaryna çykmak üçin ýörite gurallar gerek bolýar. Çünki onuň ýoly örän dik we kötel, jülgeleriň düýpleri bolsa opurylan gaýalaryň äpet harsaňlaryndan doly. Şeýle-de, käbir jülgeleriň çuňlugy 100 metrden hem geçýär.

Bahar buşlukçysy

Garagum derýasynyň boýuny syryp, gündogardan gelýän adaja şemalyň ýyljajyk demi tebigata bolmajysyny boldurdy, baýyrlardyr gum depeleri läle getiripdir. Guş-gumrularyň şatlanyşynyň dagy çeni-çaky ýok. Ynha, baharyň ilkinji buşlukçysy bolan garlawaçlar jübüt-jübüt bolşup, amatlyja ýerde höwürtge gurunmagyň, tiz wagtdan dünýä injek sary çüňklüje jüýjeleri üçin rahat bolar ýaly, onuň içine pamykdyr per, ýüň übtüklerini düşemegiň aladasynda pelesaň urýarlar. Heniz ýigdekçekäk, Türkmenistanyň halk ýazyjysy Nury Baýramow: «Arada sährada bolanymda, asmandan durnalaryň «gurk-gurk» diýen sesi eşidildi. Haçanda durnalar ýere pessaýlanlarynda, hersiniň üstünden bir garlawaç uçup gitdi. Olary şol uzak ýerden durnalar arkasyna alyp gelipdirler» diýip, bizi haýrana goýardy. «Arkalaşan dag aşar» diýleni. «Gudrat göreý diýseň, daglara bar» diýilýän-de bolsa, çyn gudraty sähralarda hem aç-açan duýup bolýar oguşýa. — Göwresiniň uzynlygy 20 santimetr, agramy 17 — 20 gram bolan garlawajy haýsy guş bilen deňeşdirse bolar? — diýip sorasalar, haýsy guşuň adyny tutjagyňy bilmänjik geçersiň. Ýok, ýok, ony guşlaryň hiç birine-de deňär ýaly däl-ä! Mazalyja synlasaňyz, garlawaç edil ýylanyň damagyndan çykan ýaly, diýseň owadan, erjel guşdur. Onuň, ylaýta-da, asmanda uçup ýörkä çybyndyr çirkeýler, siňekler bilen iýmitlenip ýörmegi her kesi haýrana goýýar. Uçman, birhili howada tans edýän ýaly görünýär. Onu

Älemgoşarmy ýa bulutmy? (Täsin tebigat)

Her paslyň özüne mahsus gözelligi bar. Ýazyna ýagyş ýagandan soň, älemgoşar çykyp, adamlary begendirýän bolsa, gyş günleri ýagan garda çagalar hezil edip oýnaýarlar. Her bir paslyň aýratyn gözelliginiň bolşy ýaly, her yklymyň, sebitiň hem özüne mahsus owadanlygy bar. Dünýäniň dürli ýerlerinde seýrek ýagdaýda duş gelýän ýüzlerçe tebigy hadysa bolýar. Olaryň birnäçesi howadaky suw damjalary bilen Gün şöhlesiniň özara gatnaşygy netijesinde peýda bolýar. Şolaryň biri hem älemgoşar reňkli bulutlardyr. Bu hadysa galyň buludyň Günüň ýüzüni tutmagy we bulutdaky suw damjalarynyň Günüň şöhlesini döwmegi sebäpli ýüze çykýar. Bulutdaky älemgoşar reňkleri, köplenç, solak, örän seýrek ýagdaýda bolsa ýiti görünýär.

Äh­li­halk bag ek­mek da­ba­ra­sy

«7/24. tm» №13 (200), 25.03.2024 Ýur­du­myz­da hor­mat­ly Pre­zi­den­ti­mi­ziň üs­tün­lik­li alyp bar­ýan eko­lo­gi­ýa sy­ýa­sa­ty esa­syn­da her ýy­lyň ýaz we güýz möw­süm­le­rin­de äh­li­halk bag ek­mek da­ba­ra­la­ry­ny gu­ra­mak, şo­nuň bi­len hem bu möw­süm­ler­de al­nyp ba­ryl­jak bag ek­mek iş­le­ri­ne ba­dal­ga ber­mek asyl­ly dä­be öw­rül­di.

Güller açýar gözel diýar

Bahar gelse, güller hakyndaky oýlar seriňe gelýär. Baharyň ýaraşygy al-elwan güller. «Gül ajaýyp sowgatdyr adamlara jennetden» diýen setirler orta asyr türkmen edebiýatynyň görnükli wekili Kesäýi Merwezä degişlidir. Türkmen Diýarynda ösýän reňbe-reň güller hakynda Magtymguly Pyragynyň goşgularynda hem duş gelinýär. Şahyryň meşhur «Türkmeniň» goşgusyndaky: Gül-gunçasy gara gözümiň garasy...