Mag­tym­gu­ly we san­lar

7 Iýun 2024
337

Gün­do­ga­ryň be­ýik akyl­da­ry Mag­tym­gu­ly Py­ra­gy­nyň baý şa­hy­ra­na dö­re­di­ji­li­gin­de gur­lu­şy, aň­lad­ýan ma­ny­la­ry we gram­ma­tik dü­züm­le­ri babatda bi­ri-bi­rin­den düýp­li ta­pa­wut­lan­ýan ta­ry­hy, ede­bi hem-de jem­gy­ýet­çi­lik gym­mat­lyk­la­ryn­da iş­jeň ula­nyl­ýan, dur­muş ha­dy­sa­la­ry­nyň hä­si­ýet­len­di­ri­li­şin­de peý­da­la­nyl­ýan söz to­par­la­ry­nyň san­lar bi­len bag­la­ny­şyk­ly göw­her­le­ri­niň on­lar­ça gör­nüş­le­ri duş gel­ýär. Dün­ýä ede­bi­ýa­ty­nyň poe­zi­ýa žan­ry ar­ka­ly me­de­ni, yl­my, ah­lak, wa­tan­çy­lyk, gö­zel­lik, te­bi­gat, folk­lor bi­len bag­ly gym­mat­lyk­lar, mu­kad­des­lik­ler bi­len kä­mil­leş­me­gi­ne uly go­şant go­şan Mag­tym­gu­ly Py­ra­gy­nyň eser­le­rin­de duş gel­ýän san­la­ryň te­bi­ga­ty bi­len bag­ly ma­te­ma­ti­ki adal­ga­la­ry, arif­me­ti­ki we yk­dy­sa­dy­ýet bi­len bag­ly çe­per be­ýan­la­ry­ny dil bi­li­mi­niň mor­fo­lo­gik, se­man­tik ugur­la­ry bo­ýun­ça muk­dar, ter­tip, ýö­ne­keý, bö­lün­me­ýän, syr­ly, bü­tin, na­tu­ral, täk, sa­da, goş­ma, tir­keş, ga­lyn­dy­syz, jü­büt, çen-tak­myn, gar­şy­daş, bö­lek, äh­ti­mal­ly­ga go­laý, gar­şy­lyk­ly, dur­nuk­ly, alyn­ma ... ýa­ly uzyn­lyk, göw­rüm, wagt, agyr­lyk, meý­dan möç­ber­le­ri­ni umu­my, ta­kyk gör­nüş­ler­de aň­lad­ýan to­par­la­ra, ul­gam­la­ra, nus­ga­la­ra, my­sal­la­ra we lek­sik bir­lik­le­re böl­mek bol­ýar. San­la­ryň ede­bi dil­dä­ki, jem­gy­ýet­dä­ki we ýa­zuw me­de­ni­ýe­tin­dä­ki keşp­le­ri­ni, or­nu­ny hem-de ga­dy­my hin­di, arap, ýu­nan, hy­taý, pars, ur­du, oguz, tür­ki yl­my me­de­ni­ýe­tin­de ady ro­wa­ýa­ta öw­rü­len san­la­ryň gur­şaw, sal­gy­lan­ma, de­ňeş­dir­me çöz­güt­le­ri­ni, amal­la­ry­ny, ha­ky­kat­la­ry­ny, güý­jü­ni, äh­mi­ýe­ti­ni, maz­mu­ny­ny we hi­li­ni öw­ren­mä­ge uly ba­dal­ga ber­ýän us­sa­dyň şyg­ry­ýet dün­ýä­sin­de ma­te­ma­ti­ka yl­my­na de­giş­li bo­lan san­lar dün­ýä­si­niň tog­san­dan gow­rak gör­nüş­le­ri duş gel­ýär. Me­de­ni­ýet­le­riň, dil­le­riň we yl­myň bi­te­wi üs­tün­lik­le­re bes­len­me­gi üçin uly ta­ry­hy hyz­mat­la­ry bi­ti­ren Mag­tym­gu­ly Py­ra­gy­nyň eser­le­rin­de duş gel­ýän far­sah (6 ki­lo­met­re go­laý uzak­lyk), eren­ler, jöw (mys­ga­lyň 1/96 bö­le­gi), jü­re, zer­re, azym, neý­san, mi­zan, ha­zan, ku­rur (mil­li­on), gi­je-gün­diz, sä­her, en­bi­ýa­lar, mag­ryp, maş­ryk, aky­bet (san ýet­me­ýän ulu­lyk), ga­ryn (36 ýyl), gä­wi (6 mil), gez (tir­sek­den bar­ma­gyň uju­na çen­li bo­lan uzyn­lyk öl­çe­gi), re­me­zan, har­man, ti­ri (Gün­do­gar ede­bi­ýa­tyn­da her ýy­lyň 21-nji iýu­nyn­dan 21-nji iýu­ly ara­ly­gy­ny aň­lad­ýan ýör­gün­li çe­per aň­lat­ma), eý­ýam, men­zil, şe­jer­ler, sa­mad... ýa­ly söz­le­riň asyl kök­le­ri, umu­my hem-de köp­lük sy­pat­la­ry san­lar bi­len berk bag­la­ny­şyk­ly­dyr. Akyl­dar şa­hy­ryň li­ri­ka­syn­da san­la­ryň ula­nyş ýy­gy­ly­gy, do­wam­ly gaý­ta­la­nyş ala­mat­la­ry bo­ýun­ça dür­li ha­sap­la­ryň, al­geb­ra bö­lü­mi­niň amal­la­ry­nyň, hal­ky, dog­ry, dürs usul­lar­da­ky bir­lik­le­ri, gün­do­gar me­de­ni­ýe­ti­niň öl­çeg­le­ri, ulu­lyk­la­ry il­kin­ji orun­da dur­ýar. Mag­tym­gu­ly Py­ra­gy özü­niň dö­re­di­ji­li­gin­de san­la­ryň go­ru­ny we til­sim­le­ri­ni sa­pa­r, güýç, mert­lik, ynam, yk­bal, mak­sa­da­ok­gun­ly­lyk, ke­rem, nyg­mat, ne­ti­je­li­lik, ga­dyr­dan­lyk, mis­ti­ki we mi­fi­ki paý­ha­syň düw­len bo­gun­la­ry­nyň çöz­gü­di­niň jo­gap­la­ry ýa­ly tä­ze ede­bi tej­ri­be­ler, fi­lo­so­fik na­zar­lar, akyl ýe­ti­ri­şiň ez­ber, üşük­li göz­ýe­tim­le­ri ar­ka­ly çe­per baý­laş­dyr­ma­gy ba­şa­ryp­dyr. Akyl­dar şa­hy­ryň «Bat­dy ýa­ran­lar», «Yn­san ug­raş­sa», «Ýa­şyl züm­mer­ret», «Gol­da ba­ry bol­ma­sa», «Bil­mez­miň», «Eý­ýa­my tört», «Zar­lar için­de», «Kaý­da sen», «Ha­bar ber-beý­le­dir», «Sil gal­maz», «Ýel­dim tut», «Aýyň ýag­şy­syn», «Müb­te­la kyl­dy», «Jeň se­sin aň­sa», «Du­man peý­da», «Huş­dan aý­ryl­dy», «Çow­dur han», «Py­ra­gy», «Gö­ze myh­man­dyr», «Jo­şa ýet­diň», «Bi­li bol­ma­sa», «Zor bo­lar», «Gö­zel Şir­ga­zy», «Tur­gul diý­di­ler», «Bu dün­ýä», «Ýa­şy nä­den­dir», «Ga­lar ýa­ran­lar», «Joş gel­se» ýa­ly li­ri­ki ga­zal­la­ry­ny we bir­nä­çe aý­dy­şyk goş­gu­la­ry­ny dür­li san­la­ryň çe­per tes­wir­le­ni­li­şi­niň iň gör­nük­li nus­ga­la­ry ha­sap­la­mak bo­lar. Hik­met­li se­tir­le­ri yn­san kal­by­na mel­hem ber­ýän ary­fyň goş­gu­la­ryn­da ja­dy­ly, hik­met­li tog­san (on sa­ny do­kuz­lyk), kyrk (dört sa­ny on­luk) we ýig­ri­mi bir ýa­ly san­lar hem uly or­ny eýe­le­ýär. Söz dür­le­ri­niň nak­ga­şy, hal­ky ede­bi dil­de şy­gyr sun­ga­ty­nyň mil­li mek­de­bi­ni il­kin­ji bo­lup esas­lan­dy­ry­jy Mag­tym­gu­ly Py­ra­gy­nyň «Dö­ker bol­duk ýa­şy­myz» at­ly ese­ri­niň üçün­ji ben­din­de:

Ili­miz ulaş­syn so­wul­maz ýa­za,

Beýleki habarlar