"Ekologiýa medeniýeti we daşky gurşawy goramak" žurnaly

Esaslandyryjysy: Türkmenistanyň Oba hojalyk we daşky gurşawy goramak ministrligi
Salgysy: Aşgabat şäheri, Bitarap Türkmenistan şaýoly 15
Telefon belgileri: 94-17-24

Makalalar

Şadessanyny halka ýetiren

Görogly etrabynyň merkezinde türkmen serkerdesi Görogly begiň atly buýsançly nazaryny uzaklara dikip duran heýkeli bar. Bu ýadygärlik her gezek deňesinden geçende: «Ogullarym, siz Berkarar döwletimiziň bagtyýarlyk döwründe, ýaşaýarsyňyz. Indi ýurt siziňki, bu döwleti ösdürmegem, özgertmegem size bagly» diýip duran ýalydy. Bu ýadygärlik «Görogly» eposyny halkymyza ýetiren Pälwan bagşy Ata hoja oglunyň we onuň 300 ýyl töweregi bagşyçylyk edip, bu dessany nesilden-nesle geçirip, biziň günlerimize ýetiren ata-babalarynyň hormatyna 2003-nji ýylda dikeldilip, beýik serkerdäniň ady hem etraba dakyldy. «Görogly» şadessanyny halka beren bagşy hökmünde türkmen edebiýatyny öwreniş ylmynda hem Pälwan bagşa möhüm orun degişlidir. Sebäbi şindiki «Göroglynyň» esasy şahalary, ýagny 12 şahasy Pälwan bagşydan ýazylyp alnan nusgalardyr. Şonuň üçin «Göroglyny» öwrenýän alymlaryň hiç biri hem Pälwan bagşydan sowlup geçip bilmeýär. Pälwan bagşy türkmen halkynyň öňünde iňňän uly hyzmaty ýerine ýetiren şahsyýetdir.

«Görogly» eposy we aýdym-saz

Hormatly Prezidentimiziň: «Asyrlaryň dowamynda ussat bagşylaryň, ozanlaryň ýiti zehini, ylhamy hem-de pähimi siňen «Görogly» eposy şu günki jemgyýetimiziň ruhy dünýäsiniň şamçyragydyr, iň kämil medeni baýlyklarynyň biridir» diýip jaýdar belleýşi ýaly, «Görogly» eposy halkymyzyň gadymy, medeni baýlygy bolup, ussat dessançy bagşylarymyz tarapyndan halka ýetirilipdir. Wenger alymy A.Wamberi bu barada şeýle ýazýar: «Emma haýsy-da bolsa bir bagşynyň Göroglynyň ýa Aman mollanyň ýa-da gaty oňat görülýän Magtymgulynyň aýdymlaryny özüniň iki tarly tamdyrasynyň sesine goşup aýtmagy, türkmen üçin gowy hezillikdir. Toý-tomgada ýa-da ýönekeý bir üýşmeleňde... aýdýan wagtyny diňlemek miýesser gelen pursatlary meniň aňymda hiç haçan ýitmejek täsir galdyrdy». Görşümiz ýaly, eposyň ýaýramagynda bagşydyr sazandalaryň hyzmaty örän uludyr. Epos tutuşlygyna aýdym-saz sungatyna ýugrulan. Ondaky gahrymanlar ähli wakalary gazallaryň üsti bilen beýan edýärler. Dutar saz guraly bolsa eserde başdan-aýak baş gahrymanyň ýansyrdaşy, esasy ýaragynyň biri hökmünde görkezilipdir. Eposda dutar sözüniň gazma (gazma — gazmak işliginden, ýagny dutaryň tut agajynyň ýa-da erik agajynyň galyň böleginiň içiniň oýulyp, gazylyp ýasalýandygy üçin) diýlip, iki görnüşde atlandyry

Pursatlar

Men Türkmenistanyň halk ýazyjysy, şahyr Italmaz Nuryýew bilen geçen asyryň 80-nji ýyllarynda tanyş bolupdym. Şol ýyllarda şahyryň sözlerine döredilen «Dillen, läläm», «Ýollar bizi duşurmazmy?!» ýaly aýdymlary ýaşlaryň söýgüli aýdymlaryna öwrülipdi. Şahyryň goşgulary ýurdumyzyň döwürleýin metbugatynda çap edilýärdi. Onuň bilen tanyşmagy arzuw edýärdim. Şol ýyllarda men Aşgabatdaky Gara Seýitliýew adyndaky medeni aň-bilim tehnikumynda gaýybana okaýardym. Okuwdan boş wagtym Türkmenistanyň Medeniýet ministrligine ýazan sahna eserimi alyp bardym. Bu ýerde Türkmenistanyň at gazanan medeniýet işgäri, belli dramaturg Hudaýberdi Bäşimow redaktor wezipesinde işleýärdi.

Rowaýatlar ummanyndan

Hatyň bezegi Owadan hat, hatyň dyngy belgilerini ýerbe-ýer goýmak sowatlylygyň bezegidir. Bu barada halkymyzda şeýle bir tymsal bar.

«Dört amalyň» döreýşi

Halypa şahyr Ata Köpekmergen halkymyzyň arasynda şahandaz, degişgen şahyr hökmünde tanalýar. Biz hem şahyryň inisi Orazmuhammet Çary oglunyň dilinden ýazylyp alnan «Dört amal» atly goşgynyň döreýşi hakyndaky wakany halkymyza ýetirmegi makul bildik. Oňa bu wakany Ata Köpekmergeniň özi gürrüň beripdir. «Bizi 1922 — 1923-nji ýyllarda Maryda mugallymçylyk mekdebinde Hüseýin Ependi diýen biri algebradan okadýardy. Men dört amaly bilsem-de, algebrany gowy bilmeýärdim, ozal dini mekdebinde paraýyzda okapdym. Sapagy bilmeýänligim üçin ol žurnalda maňa nol baha goýup ýörse nätjek. Menem bir gün mugallymyň tötänlikde galdyryp giden žurnalynda 2000, 3000, 5000, 7000 sanlary ýazdym. Ol ýazgylary görüp, allaniçigsi boldy-da:

Körpelere okap beriň!

Halaýan reňkim Gyzyl, sary, ýaşylmy,Ak, gara, gök, melemi?Men haýsyny halaýan,Bilýärmikäň sen ony?!

Bagt (polýak tymsaly)

Bu waka üç dogan bilen baglanyşykly. Olar hemişekileri ýaly, gün-güzeranyň gözleginde alys ýurtlara gitmegi ýüreklerine düwýärler. Ýöne maslahat edip, syýahata gezekli-gezegine gitmeli edipdirler. Düşnükli ýagdaý — ilki bilen uly dogan ýola düşýär. Egrem-bugram ýol bilen gidip barýan uly doganyň öňünden ullakan bir çukur çykypdyr. Seretse, çukuryň içinde kimdir biri otyrmyşyn. Uly dogan ondan: «Kim sen?» diýip sorasa: «Men — bagt» diýip jogap beripdir. Uly dogan geň galyp, çukura seredip duruberipdir. «Saňa näme gerek?» diýip bagt ondan sorapdyr. Uly dogan biraz pikirlenip: «Baý bolasym gelýär» diýip jogap beripdir. Bagt onuň aýdyşy ýaly edipdir.

Goňşa barýan ýoda

Gyşyň ilkinji dynç günleriniň birinde ýere düşen ak gar ir säher bilen bize garaşylmadyk uly sowgat bolupdy. Teleýaýlymlarda ýörite çagalara niýetlenen gepleşikleriň hiç birini sypdyrmaýan jigilerim beýle sowgady görüp, gepleşikden hem, onda görkezilýän multfilmden hem, hatda ertirlikden-de geçip, gar oýnamaga howlukdylar. Emma ertirlik edinmeseler oýnamaga goýberilmejegine gözleri ýetik jigilerim gyssanmaç saçagyň başyna geçdiler. Öýe gerek harajatlary almak üçin bazara tarap ýola düşen ejem bizden has ir turup, eýýäm çaý demläp goýupdyr. Maşgalada çagalaryň ulusy bolamsoň, gapydan çykyp barýan ejem maňa jigilerimiň ertirlikden soň meýdana gar oýnamaga çykyp biljekdiklerini aýtdy, kakam bolsa olara göz-gulak bolmagy we howlynyň garyny arassalamagy tabşyrdy. Ertirlik edinip, daşarda gar oýnamaga gyssanýan jigilerim dessine gyş eşiklerini geýinmäge başladylar. Gar oýnamaga doly taýyn bolan jiglerim bilen men hem kakamyň buýran ýumşuny ýerine ýetirmek üçin howla çykdym. Gapydan çyksak goňşularymyzyň çagalary eýýäm gar adamsyny ýasamak bilen başagaýdy. Meniň işime, şeýle-de ýoldan geçýän awtoulaglara päsgel bermez ýaly, jigilerime we olaryň dostlaryna howlynyň arka tarapyndaky giňişlik ýerde oýnamaklaryny tabşyrdym. Howlynyň içi gaty giň bolmasa-da, onuň garyny ar

Şygryýet bossany

Buýsançnama Bäş müň ýyllyk taryh bilen bütin dünýä tanalan,Parahatçylyk ýoly bilen ösýär ata Watanym!Ata-baba hoşniýetli ýoly bilen at alan,Parahatçylyk ýoly bilen ösýär ata Watanym!

Oba ýatlamasy

Çaryk buzda typýarmy ýa typanok?! Aýtdym-a, obadaşlarym hakynda gürrüň kändir diýip. Men olar hakda gürrüň edip ýadamok, gaýtam, lezzet alýan. Şonda özümem obama giden ýaly, obadaşlarym bilen duşuşan ýaly bolýan. Myrat aga hakda ýatlamag-a hasam gyzykly. Onuň obada ýörgünli ady Myrat mergendi. Myrat aga diýseň, obada başga-da Myrat atlylar bolansoň: «Haýsy Myrat?» diýip soraýardylar. Myrat mergen diýseň welin, hemmeler tanaýardy. Sebäbi Myrat mergen obada sylanylýan, hormat goýulýan ýaşulularyň biri bolupdy. Ol ir döwürde, uly ýaşlylaryň aýdyşy ýaly, köp adamlara ýardam edipdir. Ökde awçy bolansoň, daga awa gider eken, her gezegem 5-6 käkilik awlap gelýän eken. Birin-ä öz maşgalasy üçin ulanar eken, galanlaryny-da ekleýjisi urşa gidenleriň yzynda galyp, horluk çekýän maşgalalara paýlaýan eken.

Kadyr AŞYRMUHAMMEDOW

Türkmensiň Sabada ýaňlanar owazly azan,Dini-ygtykatly, halal türkmensiň.Gadym taryhyny sünnäläp ýazan,Asly adyl, gerçek illi türkmensiň.

Ömür keşdesi

(Hekaýa) Çeper gaýap oturan keşdesini ýene bir gaýta synlady. Onuň öwrüm-öwrüm gaňyrçaklaryny höwes bilen sypap goýberdi. Simden çekilen ýaly keşdeler onuň göwnüni göterdi. Birsellem olardan gözüni aýryp bilmän oturyşyna, ol içini gepletdi: «Muňa näme diýsemkäm? Öwrüm-öwrüm aýlanan keşdeler birhili ömür ýoluna çalymdaş. Belki, men muňa «Ömür ýoly» diýerin». Inçeden çekilen owadan keşdeleri synlap, öz-özünden, edýän işinden hoşallygyna buýsanyp, usullyk bilen ýerinden turdy. Çeper arassa howadan dem almak üçin penjiräni açdy-da, uzaklara nazar aýlady. Ho-ol aňyrda, şäheriň ileri gyrasyny jähekläp oturan baýyrlar onuň gözüne mährem göründi. Olary synladygyça, süýji ýatlamalar kalbyny heýjana saldy. Şol pursat ol özüni uzakdan görünýän gök baýyrlaryň goýnunda duýdy. Şobada türkmeniň joşup gelýän baharlarynda çym-gyzyl gülälekleriň arasyndan jyklaýan akja kömelekler, başyny adaja şemala ygşyldadyp oturan jümjümelerdir gelinçekler, ter tämiz howa onuň keýpini göterdi. Ýaýylyp ýatan gollardaky ajaýyp lälezarlyga perwaz urýan kebeleklerdir balarylar aýratyn gelşik berýärdi. Bu janly gudrat birbada onuň sussuny basdy. Onsoň ol şol gudraty has ýakyndan duýmak üçin onuň yzyny alyp ugrady. Ol şu pursat öz çekýän keşdelerini unudyp, şol d

Bossany giňişlige çakylyk

Şahyr Ahmet Mämmedowyň «Ylham ýaýlasy» atly kitabyny okap Görersiň kalbyny Ahmet Mämmediň,«Ylham ýaýlasyna» seýran eýleseň.Behişdiň müşk ysy başyň sämeder,«Ylham ýaýlasyna» seýran eýleseň.

Her ýylda bir sowal

Soltansöýün  Myralydan mydama sözde basylar ekeni. Bir gün şoňa gahar edip, bir ýol bilen gepde ýeňmegiň pikirini edýär. Ondan soň Myralyny ýanyna çagyryp: — Men saňa iki sowal berjek, şolara dogry jogap bermeseň, eýgilik tamasyny etme.Özem sowallary aýry-aýrylykda, hersini bir ýylda sorajakdyryn. Birinji sowal «Sen näme iýýärsiň?» — diýipdir.

Ylmy açyşlar, täsin gabat gelmeler

Daşary ýurtlaryň birinde şeýle bir zady ylmy tejribe arkaly anyklapdyrlar. Ýagny gara mallar fermasynda sygyrlara ýakymly saz eşitdirilip saglanda, olaryň süýdi adaty ýagdaýdaky saglandan köp berýändigi belli bolupdyr. Eýsem, bu biziň halkymyz üçin gadymdan belli hakykat dälmi näme?! Bizde sagymçy gelin-gyzlar tarapyndan ýakymly owaz bilen «Höwlim-höwlim!» diýip sygry, «Hörele, maýam hörele!» diýip, düýäni hüwdüläp sagmak adata öwrülen ýagdaý. Halk paýhasynyň, tejribesiniň gazananlarynyň ylmyň we tehnikanyň açyşlary bilen gabat gelýän, haýran galdyryjy ýagdaýlary diňe bular däl. Ýapon alymlary suwy öwrenip, oňa ýakymly sözler aýdylanda, ýakymly saz ýaňlananda düzüminiň gowulanýandygyny anyklapdyrlar.

Söz manysy

Temme Bu söz durmuşda ulanylyşy boýunça soňky döwürlerde könelişip barýar. Şonuň üçinem köp adamlara, ylaýta-da, şäherli ýaşaýjylara bu sözüň manysy düşnüksiz bolmagy mümkin. «Türkmen diliniň düşündirişli sözlüginde» temme barada şeýle ýazylypdyr: «Gapy, derweze we şuňa meňzeşleriň açylmazlygy üçin öňünden, içinden direlip ýa sokulyp goýulýan agaç, kilt». Muňa irki döwrüň janly gepleşik dilinde temme agaç hem diýilýär.

Şähribossan rowaýatlary

Was hanyň şäheri Umumylykda Was ýaýlasy diýilse-de, bu sebitiň Şasenem, Akjagelin, Diýarbekir, Şähribossan kimin örän şahyrana atlandyrylan aýry-aýry ýerleri bar. Aşyk Aýdyň piriň aramgähiniň töweregi Şähribossan diýlip atlandyrylýar. «Görogly» eposynda Agaýunus peri Görogla:

Duýguly dünýä

DIŇE SÖÝGI ÝATDA GALAR Yşk çyn bolsa, ondan ganyp bolmaýar,Ol ýaşaýşa asal gatar oturar.Söýgi — söhbet, nokat goýup bolmaýan,Ol — baglaýjy, hatda dünýäň oturam.

Şygryýet bossany

WATANYM Sallançagyň bady bilen ulalan,Gujagyňda arzuwlarny tapan men.Ömürlerden öwrümleri agtaryp,Gijelerne hyýal bilen ýatamdaGüneşiň oýardy, parahat säher,Sämäp duran serim telwasa salyp.Meni giň gujagňa aýlady her gün,Täzelik agtaryp köne zatlardanŞeýdip seň goýnuňda ýaşalan ömrümGeçdi geljegime umyt ataryp,Diňe seniň gujagyňda tapdym men,Owunjak zatlardan beýigne çenliWatanym!

Gündelikden (Dostluk köprüsi)

HOSIÝAT RUSTAMOWA, Özbegistanyň «Kitob dunyosi» gazetiniň baş redaktory. GÖREÇLERIŇDE KIMIŇ KEŞBI BAR?