Ibn Si­na­nyň pent­le­rin­den

Hakydalarda ýaşaýan gerçek

1941 — 1945-nji ýyllaryň Beýik Watançylyk urşy hakydalarymyzda baky ýaşaýar. Şol galagoply günleri ýatlamak ýeňil bolmasa-da, mahal-mahal ýatlamalar kölüne batanyňy duýman galýarsyň. Çünki gerçek ýigitlerimiz Watan goragynda gahrymançylyk görkezseler, zenanlarymyz, oglan-uşak tylda zähmet edermenliginiň beýik nusgasyny miras goýdular. Merdana halkymyz öz ezizlerini unutmaýar we olary uly hormat bilen ýatlaýar. Biziň bu günki söhbedimiz şeýle Watan goragçylaryň biri Mädeli Tegelekow hakynda bolar... Paşşy serdaryň hormatyna ýardam edilip, ogly Tegelek serdaryň 14 öýli dogan-garyndaşlary bilen 1894-nji ýylda göçülip gelnen, Oguzlaryň deresiniň iki dagyň agzyndaky tekiz meýdanda düýbi tutulan Artyk obasynda 1913-nji ýylda Paşşy serdar ogly Tegelek serdaryň (azan ady Berdimyrat) we Täçsoltanyň maşgalasynda oglan bäbejik dünýä inýär. Tegelek serdar öz kowmundan bolan, şol döwürde abraýly din wekilleriniň biri Gylyçnyýaz karyny çagyryp, oglanjygyň gulaklaryna azan-kamat aýtdyryp, kakasynyň goňşy dag etegindäki dosty gala hanynyň hormatyna Mädeli diýip at dakýarlar.

Zerim bar, zergärim bar

«Pähim-paýhas ummany Magtymguly Pyragy» ýylynyň taryhy wakalary il-ulsumyzyň bagtyýarlygyny, ruhubelentligini artdyrýar. Beýik söz ussady Magtymguly Pyragynyň doglan gününiň 300 ýyllygy mynasybetli tutulýan toý dabaralary milli gymmatlyklarymyzy, baý medeniýetimizi dünýä aýan edýär.

Türkmenistan ÝUNESKO-nyň maddy däl medeni mirasy gorap saklamak baradaky ýygnagyna gatnaşdy

2024-nji ýylyň 11-12-nji iýuny aralygynda Fransiýanyň Pariž şäherindäki ÝUNESKO-nyň ştab-kwartirasynda Maddy däl medeni mirasy gorap saklamak boýunça Konwensiýasyna gatnaşyjy döwletleriň Baş Assambleýasynyň onunjy mejlisi geçirildi. Iki günüň dowamynda gatnaşyjy döwletler bütin dünýäde janly mirasy gorap saklamak boýunça tagallalary ugrukdyrmak maksady bilen Konwensiýanyň wajyp meselelerine seretdiler. Gün tertibine Hökümetara Komitetiň we Sekretariatyň hasabatlary, 2024-2025-nji ýyllarda Maddy däl medeni mirasyň gaznasynyň ulanylyşy boýunça meýilnamalary, täze Hökümete degişli bolmadyk guramalaryň akkreditasiýasy, 2023-nji ýylda Konwensiýanyň 20 ýyllygy boýunça hasabaty we Komitetiň 12 sany täze agzalarynyň saýlawlary degişli edilýär.

Ak öýleriň ýaraşygy

Berkarar döwletiň täze eýýamynyň Galkynyşy döwründe ene-mamalarymyzdan miras galan milli gymmatlyklarymyzy çuňňur öwrenmäge, giňden wagyz etmäge ähli şertler döredilýär. Türkmen halkynyň milli däp-dessurlarynda sallançak bilen bagly ýörelgeler hem aýratyn orny eýeleýär. Sallançak bilen baglanyşykly aýdylýan gyzykly gürrüňler biziň günlerimize çenli gelip ýetipdir. Sallançak, esasan, ak öýleriň töründe iki sany sözen agajy dikilip gurlupdyr. Sözen agajyny dikenlerinden soň, «iner diş» diýlip işilýän ýogyn alaja ýüpi iki agaja berk daňypdyrlar. Goýnuň ak bilen gara ýüňünden taýýarlanýan ol ýüpi çagajygyň babasy işipdir. Oňa «iner diş» diýilmegi körpäni gözden-dilden goramak ynanjy, şeýle hem «Iner ýaly ogul bolsun!» diýen ýagşy niýet bilen baglanyşyklydyr. Sallançak kilimini bolsa çagajygyň mamasy dokap, ony agtygyna sowgat hökmünde beripdir. «Gyz bäbejigiň eli çeper, eli işli bolsun!» diýen ýagşy niýet bilen bu kilime gülýaýdy nagşy salnypdyr. Sallançagyň üwrelýän ýüpüniň düýäniň ýüňi garylan alaja bolmagy hem gözden-dilden goramak ynanjy bilen baglanyşyklydyr. Sallançagyň iki ýan çetini saklap duran agajy dagdan agajyndan edipdirler. Dagdan köpýyllyk agaç bolup, ata-babalarymyz «Dagdanly taýmaz, taýsa-da gaýmaz» diýipdirler.

Ýüz — kalbyň aýnasy

«Göz — kalbyň aýnasy» diýen pederlerimiz «Ýüz — kalbyň aýnasy» diýmegi-de unutmandyrlar. Adam oglunyň duýgularyny çakgan äşgär edýän onuň ýüzüdir. Adamyň ýüz keşbi şahyrlar tarapyndan wasp edilipdir. Akyldar şahyr Magtymguly Pyragy: Eý, ýaranlar, bir ýüzi gül, aýa aşyk bolmuşam,Barçalar maksudy — gül ragnaýa aşyk bolmuşam —

Durmuşyň sogaply sepgidi

Dünýä halklarynyň köpüsiniň belleýän Gurban baýramy ýene Zeminiň uly bölegini toýhana öwrer. Halkymyzda «Köpüň dilegi köl bolar» diýlişi ýaly, Gurban baýramynda töwerek-daşa, adamzat ähline diňe gowulyklaryň ýaran bolmagy arzuw edilýär. Dünýäniň çar künjünde sadakalar berlip, birek-biregiň boldan bezelen saçagynyň başynda töwir galdyrylyp edilýän iň ýagşy dilegleriň Zemine parahatçylyk, agzybirlik, asudalyk, rysgal-bereket bolup doljakdygyna ynanylýar. Gurban baýramynyň umumy dessurlar arkaly halklary birleşdirişi, birek-birege ýakyn edişi-de üýtgeşik. Gurbanlygyň öň ýanynda içerini, goş-golamlary tämizlemek, baýramyň ilkinji gününde säher bilen gurban şor edip, täze lybas geýmek hem gurbanlyk edýän halklaryň köpüsi üçin umumy dessur. Munuň özi Gurban baýramynyň tämizligiň baýramydygyny görkezýär. Biz içerimizi, töwerek-daşymyzy arassa saklamak bilen, birek-birege, gapydan gelene, galyberse-de, öz-özümize kalbymyzy diňe tämiz saklamalydygymyzy ýatladýarys. Gelen myhmanyň kalbyna bolsa: «Sizi arassa ýürek bilen, iň ýagşy niýetler bilen kabul edýäris» diýen duýgyny guýýarys.

Milli dessurlar

Haly, palas dokamak, keçe basmak türkmen halkynda, esasan, gelin-gyzlaryň senetçiligi hasaplanýar. Asyrlaryň çuňluklaryna uzaýan haly, palas, keçe senetçiligi bilen bagly köp sanly dessurlar hem döräpdir. Haly, palas kesilende, bu işi ilki iň sylagly halyçy başlapdyr. Soňra bu dabara gatnaşyjylaryň hersi bir garyş ýaly ýerini kesip, syndyny yzyndaka geçiripdir. Haly eýesi haly kesilip bolansoň, onuň erşinden iki-üç tary alyp, haly kesmäge gatnaşanlaryň başyna daňyp çykypdyr.

Şygyr äleminiň soltany

Asyrlar, heňňamlar özüniň dürli wakalary bilen taryha ýazylýar. XVIII asyr hem türkmen halkynyň ykbalynda çylşyrymly döwür bolup, Magtymguly Pyragy ýaly beýik akyldary dünýä berdi. Magtymguly Pyragy halky agzybirlige, bir bitewi döwlet bolmaga çagyrypdyr. Onuň her bir şygrynda watansöýüjiligiň kämil nusgalary şöhlelenipdir. Türkmen halkynyň Milli Lideri Gahryman Arkadagymyzyň we hormatly Prezidentimiz Arkadagly Gahryman Serdarymyzyň taýsyz tagallalary bilen Magtymguly Pyragy bu gün umumadamzat şahyryna öwrülip, dünýä paýhas nuruny saçýar. Alymlaryň nygtaýşy ýaly, Magtymguly arap edebiýatyndaky aruz şygyr düzüliş gurluşy bilen türki edebiýatyndaky goşuk galyply goşgy düzüliş aýratynlygyny birleşdirdi. Netijede, edebiýatda täzeçe görnüş we halka ýakyn dilli şygyrlar döredi. Bu hem edebiýatyň uly hadysasy hökmünde taryha girdi. Magtymguly Gündogaryň edebi däplerini, ýordumlaryny türkmen edebiýatynyň edebi däpleri, ýordumlary bilen utgaşdyryp, täze keşpleri döretmegi başaran ussatdyr. Ol Gündogaryň iň gowy däplerini halkymyzyň ruhuna, ýörelgelerine, medeniýetine, ruhy-ahlak kadalaryna laýyklykda ösdüripdir, baýlaşdyrypdyr. Şeýlelik-de, Magtymguly öz döredijiliginde öňe sürýän garaýyşlary arkaly ömrüni adamzadyň kämilleşmegine, hemmetaraplaýyn ösmegine, öňünde goýan beýik maksatlaryna ýetmäge bagyşla

Dograma

Türkmen naharlarynyň içinde dograma taýsyz tagam hasap edilýär. Dogramanyň taýýarlanylyşy dürli aýratynlyga eýe. Dograma taýýarlamak üçin, ilkinji nobatda, petir çörek bişirilýär. Soňra gazana suw guýup, güýçli otda goýulýar hem-de guýlan suw reňkine geler ýaly pomidor atylýar. Ondan soňra oňa elin soýlan goýnuň täze eti atylyp, et bişip süňkden sypar derejesine ýetýänçä gaýnadylýar. Şu ýagdaýda gazanyň agaçdan edilen galyň gapagynyň bolmagy zerurdyr. Çünki gapak bugy ýaýratman özünde saklap, etiň tagamynyň has-da süýjemegine täsir edýär.

Medeni gymmatlyklarymyzyň sarpasy

Hormatly Prezidentimiziň parasatly baştutanlygynda jemgyýetimiziň ruhy taýdan galkynmagyna, milli medeniýetimiziň, taryhymyzyň hemmetaraplaýyn öwrenilmegine, medeni gymmatlyklarymyzyň aýawly saklanylmagyna hem-de kämilleşdirilmegine gönükdirilen tutumly işleriň durmuşa geçirilmegi halkymyzy buýsandyrýar. Şeýle işleriň çäklerinde beýik akyldarlarymyzyň, alymlarymyzyň, ýazyjy-şahyrlarymyzyň çuň mazmunly kitaplary yzygiderli neşir edilip, giň okyjylar köpçüligine ýetirilip durulýar. Ýakynda beýik söz ussady Pyraga goýulýan uly hormat-sarpanyň nyşany hökmünde taryha girjek «Pähim-paýhas ummany Magtymguly Pyragy» ýylynda dana şahyrymyzyň doglan gününiň 300 ýyllygy mynasybetli akyldaryň asyrlardan aşyp, biziň günlerimize gelip ýeten ajaýyp şygyrlary ýerleşdirilen «Magtymguly» atly kitabyň çapdan çykmagy munuň subutnamasy bolup durýar.  Dünýä medeniýetiniň genji-hazynasyna mynasyp goşant goşan ata-babalarymyzyň medeni mirasyny aýawly saklamak, ösdürmek hem-de dünýäde giňden wagyz etmek, taryhy gymmatlyklarymyzy dünýä ýaýmak boýunça durmuşa geçirilýän işleriň netijesinde halkyň kalbyna deňelýän medeniýetimiz uly ösüşlere beslenýär. Milli medeniýet medeni gymmatlyklarymyzdan, ynsanperwer däp-dessurlarymyzdan, ýörelgelerimizden, adatlarymyzdan gözbaş alýar. Şonuň üçinem türkmen medeniýeti we sungaty özboluşlylygy bilen tapawutlanýar.

Şöhratly ahalteke bedewleri

Häzirki wagtda ahalteke bedewlerini ylmy taýdan öwrenmek giň gerime eýe bolýar. Ahalteke atlary daşky görnüşi boýunça ýatdan çykmajak täsir döredýär. Bu atlar özboluşly syn-sypaty, tohum arassalygy, ýyndamlygy we owadanlygy bilen tapawutlanýarlar. Ahalteke atlary oýnaklap duran alma gözlüdir, maňlaýy giňdir, keýerjekläp duran gamyşgulaklydyr. Ahalteke atlarynyň döş kapasasynyň göwrümi uly, arkasy, bili uzyn bolýar. Sagrysy uzyndan ýapgyt. Olarda üns berilmeli syna agzalarynyň biride aýaklarydyr. Ahalteke atlaryna süňki inçeden uzyn aýaklylyk häsiýetlidir.

Türkmen silkme telpekleri

Ýurdumyzda başy silkme telpekli ýaşululary, ýaş ýigitleri göreniňde milliligimize bolan buýsanjyň has-da artýar. Telpekler senetçi halkymyzyň maldarçylykdan alýan iň arzyly önümleriniň biridir. Asyrlaryň dowamynda onuň asyl durky üýtgedilmän, şu günlere çenli saklanyp gelipdir. Halkymyzyň telpege bolan garaýşy hem-de hormaty juda uludyr. Muňa onuň bilen baglanyşykly dörän dürli däp-dessurlar, düşünjeler, nakyllardyr atalar sözi anyk mysal bolup biler. Telpek uly adamlar bilen bir hatarda çagalara hem geýdirilipdir. Telpek çagalary sowukdan, yssydan goramakda uly ähmiýete eýe bolupdyr. Telpekçi ussalaryň maňlaý derini siňdirip, tokludyr guzularyň derisinden taýýarlaýan, buýralary seçelenip duran silkme telpeklerini tikmek irginsizligi, zähmetsöýerligi talap edýär. Olar maşgalasyna wepaly, dogumly we gaýratly türkmen ýigitlerini has-da nazarkerde görkezýär. Atalarymyz telpekleri diňe bir başgap hökmünde görmän, eýsem, erkek kişileriň mertebesi, at-abraýy bilen baglanyşdyrypdyrlar.

Kürtekçe, kirlik

Maşgalada çaga dünýä inenden ene-mamalarymyz oňa geýdirjek eşiklerini ýagşy arzuw bilen tikipdirler. Bäbek kyrk çileden çykandan soň, 3 – 4 ýaşaýança oňa kürtekçe, kirlik geýdiripdirler. Kürtekçe – çagalaryň egnine geýýän eşigi bolup, ol dikligine dürli görnüşli mata bölejiklerden gurnalyp, işliklenip tikilýär.

Türkmen halylarynyň aýratynlygy

(Başlangyjy gazetiň geçen sanynda) Gödek süýüm ýogyn, gödek, buýralylygy ýok diýen ýalydyr. Ol 3 gatlakdan — teňňejikler, gabak we merkezi gatlakdan ybarat bolup, merkezi gatlak süýümiň bütin uzynlygyna gidýär (garaköli goýunlaryň ýüňi şuňa degişlidir).

Milli senedimiz — kämil sungatymyz

Berkarar döwletiň täze eýýamynyň Galkynyşy döwründe Gahryman Arkadagymyzyň, Arkadagly Gahryman Serdarymyzyň başda durmaklarynda milli mirasymyzyň beýleki ugurlary bilen birlikde keçeçilik sungatymyzyň gadymy nusgalaryny dikeltmek, kämilleşdirmek, bu ajaýyp sungatyň usullaryny geljekki nesillere geçirmek hem-de ony giňden wagyz etmek boýunça netijeli işler durmuşa geçirilýär. Etrabymyzda Türkmenistanyň Kärdeşler arkalaşyklarynyň etrap birleşmesiniň hem-de Türkmenistanyň Zenanlar birleşiginiň etrap bölüminiň bilelikde guramaklarynda «Milli senedimiz — kämil sungatymyz» atly dabaraly çäre geçirildi. Bu tutumly çärä etrabymyzyň jemgyýetçilik guramalarynyň wekilleri, bilim işgärleri we ussat halyçy, keçeçi gelin-gyzlar gatnaşdylar. Ýatda galyjy çärede täsin gülleri arkaly geçmiş bilen şu güni, nesilleri baglanyşdyrýan ajaýyp keçeleriň sergisi guraldy. Dabara gatnaşyjylar çäräniň dowamynda eli çeper Şeker Şukurowanyň keçe taýýarlaýşyna uly höwes bilen tomaşa etdiler. Çärä gatnaşyjylar keçe güllenilende gadymdan gelýän milli däplerimize eýerip, şadyýan aýdym-sazlary ýerine ýetirdiler, degişmeleri, dürli rowaýatlary aýtdylar. Ylaýta-da, etrabymyzdaky 3-nji çagalar bakja-bagynyň terbiýeçisiniň kömekçisi Aýlar Weliýewanyň keçeçilik sungatynyň taryhy barada aýdyp beren rowaýaty hemmelerde uly täsir galdyrdy.

Bogursak

Ýurdumyzyň demirgazyk sebitinde «bogursak», beýleki sebitlerde «pişme» ady bilen belli bolan süýji tagamly, ýagda bişirilýän dörtburç şekilli nygmatyň özboluşly taryhy bar. Rowaýata görä, oguz nesillerinden bolan Bugra han ýörişleriniň birinde aşpezine bugdaý unundan bir üýtgeşik tagam taýýarlamagy buýrupdyr. Aşpez derhal hamyr edip, romb görnüşinde kesip, ony ýagda bişirýär. Bu tagam hana şeýle bir ýarapdyr welin, ony gaýta-gaýta taýýarlamagy buýrupdyr.

Beýiklige sarpa

Köpetdagyň ajaýyp dag eteginde türkmen we dünýä edebiýatynyň meşhur wekilleriniň heýkelleri bina edilen medeni-seýilgäh toplumyny döretmek başlangyjynyň Gahryman Arkadagymyz tarapyndan öňe sürlendigini bellemek wajypdyr. Magtymguly Pyragynyň hatyrasyna bina edilen medeni-seýilgäh toplumynyň Türkmenistanyň Konstitusiýasynyň we Döwlet baýdagynyň baýramynyň dabaraly bellenilýän günlerinde açylmagynda çuňňur many-mazmun bar. Sebäbi Esasy Kanunymyz we Döwlet baýdagymyz Pyragynyň şygyrlarynda halky üçin arzuwlan gymmatlyklarydyr.

Haly — türkmeniň baýlygy

Täze taryhy döwürde türkmen halkynyň ruhy-medeni mirasyny düýpli öwrenmek, haly dokamak sungatynyň gadymy ýörelgelerini we gymmatlyklaryny aýawly gorap saklamak hem-de artdyrmak ýurdumyzyň döwlet syýasatynyň ileri tutulýan ugurlary derejesine çykaryldy. Biziň gadymdan gözbaş alýan haly dokamak senedimiz köpasyrlyk tejribä esaslanýar. Bu gün bolsa ol eksport ugurly bähbitli işewürlige öwrülýär. Türkmen halylaryna bolan isleg tutuş dünýäde ýokarydyr. Bu ähli döwürde-de şeýle bolupdyr. Häzirki döwürde dünýä meşhur halyçylyk sungatyny ösdürmäge aýratyn üns berilýär. Bu ajaýyp sungatyň gadymy nusgalaryny gorap saklamak barada uly alada edilip, halyçylyk pudagynyň maddy-enjamlaýyn binýady yzygiderli berkidilýär. Ýurdumyzda täze çeper halyçylyk kärhanalary gurlup ulanmaga berilýär. Halyçy gelin-gyzlaryň netijeli işlemekleri we oňat dynç almaklary üçin ähli şertler döredilýär.

Magtymguly — köňlümiň aýdymy

Gahryman Arkadagymyzyň «Arşyň nepisligi» kitabyndan: «Türkmeniň halysy onuň köňlüniň aýdymydyr. Bu aýdym bolsa bir günüň ýa bir döwrüň, asyryň aýdymy bolman, ol heňňamlaryň sedasyny gursagyna guýandyr». Halyçy zenan Merjen Berdiýewanyň döwletli maşgalasyna baranymyzda, ol diwaryň ýüzünde gerilgi duran Magtymguly Pyragynyň haly portretini sypap durşuna:  — Magtymguly atamyz baradaky gürrüňleri çagalygymdan uly gyzyklanma bilen diňlärdim. Onuň nurana keşbine aşykdym, ol keşbi haly çitimlerine geçiresim gelýärdi. Magtymguly köňlümiň aýdymyna öwrülipdi — diýdi.