Howa maglumaty

Türkmenistanyň Oba hojalyk we daşky gurşawy goramak ministrliginiň Gidrometeorologiýa baradaky gullugynyň ýurdumyzda şu hepdäniň dowamynda boljak howanyň ýagdaýy barada berýän maglumaty: Balkan welaýatynda üýtgäp durýan bulutly howa bolup, hepdäniň ortasynda gar gatyşykly ýagyş ýagar. Günorta-gündogardan demirgazyk-günbatara ugruny üýtgedýän, tizligi sekuntda 8 — 13 metrden 12 — 17 metre ýetýän şemal öwser. Howa gijelerine -3... -8 gradus sowukdan +2... +7 gradus aralygynda maýyl, gündizlerine +15... +20 gradus, welaýatyň kenarýaka etraplarynda +7... +12 gradus maýyl bolar.

Zirk

Bereketli topragymyzyň özboluşly tebigat gözelligi, baý ösümlik dünýäsi milli buýsanjymyza öwrülip, sagdyn we uzak ýaşamagyň syryny özünde jemleýär. Ýurdumyzyň aglaba bölegini tutýan Garagum sährasynda suwsuzlyga, tomsuň epgekli jöwzasyna, gyşyň aňzakly sowugyna çydamly ösümlikler ýaşaýar. Ynsan saglygynda peýdaly bu ösümlikler barada hormatly Prezidentimiziň «Türkmenistanyň dermanlyk ösümlikleri», «Türkmenistan—melhemler mekany» atly kitaplarynda täsirli maglumatlar bar. Güneşli Diýarymyzyň dermanlyk ösümlikleri hakynda gymmatly maglumatlary özünde jemleýän bu kitaplarda dürli keselleri bejermek üçin otlardan, ýapraklardan, miwelerden we dermanlyk ösümlikleriň köklerinden dermanlary taýýarlamagyň we ulanmagyň ugurlary salgy berilýär. Kitaplarda ösümlikleriň her biriniň häsiýeti, ýaşaýyş aýratynlygy, ýaýrawy, tebigy gory, dermanlyk çig maly, himiki düzümi, peýdalanylyşy barada anyk we doly maglumatlaryň berilmegi ekobotanika ugruna gyzyklanma bildirýän ýaşlaryň has-da köpelmegine täsir etdi.

Süýşýän palma agaçlary

Ekwadoryň tropik tokaýlarynda duş gelýän täsin palma agaçlary her ýylda ösüp oturan ýerinden 20 metr süýşýär. Bu agaç ýaşaýşyny dowam etdirmek we özünden soň nesil galdyrmak üçin günde 2 – 3 santimetr süýşmeli bolýar. Munuň sebäbi hem bu agaç gerek bolan iýmit maddalary köp bolan topraklara tarap hereket edýär. Ýagny, agaç ösüp oturan ýeriniň topragy iýmit maddalaryna garyplaşyp başlanda, kökler başga bir tarapa güýçli ösüp başlaýarlar. Toprakdaky iýmit maddalary agajyň ýaşaýşynyň esasy şerti bolup durýar. Şonuň üçin agajyň kökleri mes topraklara tarap hereketlenýär. Şeýlelikde, agaç günde birnäçe santimetr «ýöreýär». Agajyň sütüni, şahalary we kökleri gyşaryp ösýärler. Köne kökleri topragyň aralaryndan ýuwaş-ýuwaşdan sogrulyp, ösüp barýan köklere tarap hereket edýärler. Olara Gün şöhlesine we iýmit maddalaryna baý toprakly ýerlere baryp ýaşamak üçin birnäçe ýyl gerek bolýar. Şonuň üçin hem bu süýşýän palma agaçlary ösümlikler dünýäsinde hereketleri bilen bellidir.

Ösümlikler dünýäsiniň täsinlikleri

Dub, sosna, arça agaçlaryny köplenç ýyldyrym urýar. Derek agajyny bolsa hiç wagt ýyldyrym urmaýar. Ýer ýüzünde ösümlikleriň 375 müň görnüşi bar. Olaryň 250 müňüsi gülli ösümliklerdir.

Duýgular dünýäsi — güller

Güller — Zeminiň zynaty, dünýäniň ýaraşygy. Hudaý tarapyn Zemine eçilen bu gözellikde ýaşaýşyň iň kämil alamatlary, göwünleri galkyndyrýan, ruhuňy tämizleýän, durmuşa höwesi, duýgy jomartlygyny oýarýan aýratyn bir güýç bar. Güller — dünýämiziň, durmuşymyzyň päkligi, näzikligi, gözelligi. Ömrüňe şypa bolup dolýan bu gözellige göwünler hemişe teşne. Her biriniň özboluşly gözelligi, hoşroý ysy bolan güller ýüreklere joşgun, kalba rahatlyk berýär.

Garly gün

Göwnüme bolmasa, täze ýylyň hökümini ýöredip başlan ilkinji pursatlaryndan bäri her gün diýen ýaly saba-säher bilen akja garyň sepelemeginde üýtgeşik bir hikmet bar ýaly. Näme üçindir gyş günleri akja gar ýagan çagynda men üýtgeşik bir gudrata duşaýjak ýaly täsin duýgulary başdan geçirýärin. Ine, onsoň şeýle pikir-hyýallarym bilen şu gün hem işe barmaly wagtymdan biraz öňräk öýden çykdym-da, şol gudrata duşmak üçin gar basan ap-akja ýodadan ýöräp başladym. Säheriň şu çagynda şäher şeýle bir ak, şeýle bir ak, birje syýa degmedik akja kagyza meňzeýärdi. Eliňe galam alyp, ajaýyp sungat eserini döredibermeli...

Tebigaty goramak — mukaddes borç

Hormatly Prezidentimiz ýurdumyzyň tebigatyny goramak hem-de ony asyl durkunda geljekki nesillere miras goýmak, ekologiýa abadançylygyny üpjün etmek, ilatyň ekologiýa medeniýetini ýokarlandyrmak meselelerine aýratyn uly ähmiýet berýär. Bu babatda Türkmenistan halkara ylalaşyklaryna goşulýar. Birleşen Milletler Guramasynyň tebigaty goramak baradaky ylalaşyklaryny, şol sanda «Biologik köpdürlülik hakyndaky», «Ozon gatlagyny goramak hakyndaky», «Serhetüsti suw akymlaryny we halkara kölleri peýdalanmak hakyndaky» Konwensiýalaryny, «Suw-batgalyk ýerler hakyndaky» Ramsar konwensiýasyny, beýleki daşky gurşawa degişli ylalaşyklary tassyklap, Türkmenistan öz üstüne alan borçnamalaryny gyşarnyksyz ýerine ýetirýär hem-de sebit we dünýä derejesindäki işleri amala aşyrýar. Bilşimiz ýaly, hormatly Prezidentimiziň başlangyjy bilen ýurdumyzyň obadyr şäherlerinde, olaryň töwereklerinde her ýylda millionlarça düýp agaç nahallary oturdylýar. Sarygamyş kölüniň gündogarynda ýerleşýän Bötendag düzlüginde tokaý zolagy, Garagum sähramyzyň jümmüşinde «Altyn asyr» Türkmen köli döredildi. Bu edilýän işler ýurdumyzyň demirgazyk sebitiniň ekologiýa ýagdaýynyň, tebigatynyň has gowulaşmagyna, sähra meýdanlarynyň ösümlik we haýwanat dünýäsiniň baýlaşmagyna öz oňyn täsirini ýetirýär. Bellemeli zatlaryň biri, «Altyn asyr» Türkmen kölüniň Baş şor suw akabasynyň Daşoguz goly biziň goraghanamyzyň meýdanlarynyň gapd

Janyňyz tut ýaly sag bolsun!

Gündelik durmuşymyzda «Janyňyz tut ýaly sag bolsun!» diýip, birek-birege saglyk diläp, oňat arzuwlar etmek — halkymyzyň asylly däpleriniň biri. Eýsem-de, «tut ýaly» diýilmeginiň sebäbi nämekä? Näme üçin saglyk dilemeklik tut agajy bilen baglanyşdyryp aýdyldyka? Muny bilmek üçin, geliň, ata-babalarymyzyň tut bilen baglanyşykly garaýyşlaryna ser salalyň. Gadymy döwürlerden bäri türkmen halkynda tut agajyna oňat garaýyşlar bolupdyr. Tut agajyny halkymyz her hili bela-beterden, göz-dilden, saýasy yssydan goraýan pena hasaplapdyrlar. Şonuň üçin türkmen obalary tut agaçsyz göz öňüne getirilmändir. Her öýüň gapysynda hökman tut agajy ekilipdir. Ýaşulularymyz köplenç tut agajynyň saýasynda saýalap, dynç alyp, tudana mürepbesi bilen çaý içipdirler. Umuman, ata-babalarymyz tuda bolan ynançlar, yrymlar bilen ýaşapdyrlar, nesil terbiýeläpdirler. Tut agajy hemişe başy dik, örän berk, uzak ýyllar ýaşamaga ukyply agaç bolupdyr. Şonuň üçin pederlerimiz ynsan saglygyny tut agajyna deňemek bilen, hut şol agaç ýaly berk, sagdyn, uzak ýaşamagy birek-birege arzuw edipdirler.

Tebigat geýinip akja köýnegin, ýyly garşylady gözellik bilen

Tebigatyň ähli pasly biri-birinden owadan. Hamala, olar biri-biri bilen owadanlykda bäsleşýän ýaly. Edil şu günler bolsa gözel tebigatymyz has-da owadanlyga beslenipdir. Dogrusy, ol geýinip akja köýnegin, ýyly garşylapdyr gözellik bilen. Gar reňkli ulagymyz günorta gitdigiçe, görýän gözelligiňe aklyň haýran galýar. Ulagy saklap, tebigat bilen gaýybana gürleşesiň, onuň goýnunda surata düşesiň gelýär. Tebigat saýlap-saýlap, şeýle bir owadan köýnegini geýipdir welin, edil durmuşa çykjak gyzy ýadyňa salýar. Onuň akja köýneginde ýiti ýylpyldylar öwşün atyp, çar ýana şöhle saçýar.

Jümle-jahan habarlary

«A-68» aýsbergi ikä bölündi Ýewropanyň kosmiki gullugy (EKA) dünýäniň iň uly «A-68» aýsberginiň ikä bölünendigini habar berdi. Indi alymlar äpet buz bölekleriniň hereketini yzarlamaly bolarlar. Aýsbergiň ikä bölünmeginiň sebäbi heniz belli däl. Emma alymlar onuň Günorta Georgiýanyň kenarynyň onlarça kilometrlik ýalpaklygyna tarap ýüzmegi zerarly bu ýagdaýa gelendigini çaklaýarlar. Aýsbergiň ýalpaklyga golaýlaşmagy we onuň ummanyň düýbüne degmegi zerarly bu äpet buz böleginiň bölünmegine alymlar öňräkden bäri garaşýardylar. Şeýle hem olar soňky birnäçe günüň dowamynda «A-68-iň» sagat diliniň ugruna hereket edip aýlanandygyny-da belleýärler. Umumy meýdany 4200 inedördül kilometr bolan bu buz bölegi indi ep-esli kiçeldi. Onuň bölünip aýrylan bölegi 175 inedördül kilometre barabardyr. Alymlar «A-68-iň» ýuwaş-ýuwaşdan has kiçi böleklere-de bölünmeginiň mümkindigini çaklaýarlar. Emma munuň üçin ýene ençeme ýyllaryň gerek boljakdygy hem anyk.

Howa maglumaty

Türkmenistanyň Oba hojalyk we daşky gurşawy goramak ministrliginiň Gidrometeorologiýa baradaky gullugynyň ýurdumyzda şu hepdäniň dowamynda boljak howanyň ýagdaýy barada berýän maglumaty: Balkan welaýatynda üýtgäp durýan bulutly howa bolup, hepdäniň birinji ýarymynda az-kem gar gatyşykly ýagyş ýagar. Demirgazyk-günbatardan günorta-gündogara ugruny üýtgedýän, tizligi sekuntda 8 — 13 metrden 12 — 17 metre ýetýän şemal öwser. Howa gijelerine -1... -6 gradus sowukdan +4... +9 gradus aralygynda maýyl, gündizlerine +18... +23 gradus, welaýatyň kenarýaka etraplarynda +7... +12 gradus maýyl bolar.

Şäher tokaýa öwrüler

Häzirki wagtda Hytaý hökümeti mekgejöwen, apelsin we mangony ösdürip ýetişdirmegi meýilleşdirýär. Özem geň ýeri, şäher içinde. Bu oba hojalyk önümlerini, esasan, şäherdäki ýaşaýyş jaýlarynyň üçeklerinde we gatlarynda ösdürip ýetişdirmek örän amatlydyr. Geçen ýyl Hytaý hökümeti meşhur italýan binagäri Stefano Boeri bilen gepleşiklere başlady. Bu binagäriň iň meşhur işi bolan «Dik tokaý» (Bosco Verticale) — Milanda baglar bilen örtülen gök binalaryň toplumyny emele getirdi. Hytaý tarapy şuňa meňzeş toplumyň Nanjingdäki (Hytaýyň Jiangsu welaýaty) binalarda köpeldilmegini isleýär. Taslama şäherdäki ulaglardan bölünip çykýan gazlaryň howasyny özüne siňdirip, arassa howany emele getirer. Hytaý halky şäher içindäki dik binalarda gök we miwe önümleri hem-de 2,5 müňe golaý gyrymsy agaçlary ekmegi maksat edinýär. Olaryň maksatlary ýerine gowuşsa, geljekde Nanjing şäheri «Tokaý şäherine» öwrüler.

Guşlaryň täsinlikleri

Berkarar döwletimiziň özboluşly we örän baý tebigaty bar. Uçut gaýaly, dereli daglarymyz, aňyrsyna göz ýetmeýän çägeli çöllerimiz, tolkun atyp ýatan deňiz-derýalarymyz Diýarymyzyň tebigatyna özboluşly gözellik berýär. Hormatly Prezidentimiziň badalga bermegi bilen daşky gurşawy goramak, halkyň ekologik howpsuzlygyny üpjün etmek döwletiň strategik ösüşinde ileri tutulýan ugurlaryň birine öwrüldi. Ýurdumyzda daş-töweregi goramak we ekologik maksatly çäreleriň alnyp barylmagy — Hazar deňziniň kenarynda „«Awaza» milli syýahatçylyk zolagynyň Garagumuň jümmüşinde „«Altyn asyr» Türkmen kölüniň döredilmegi, şäherleriň, şäherçeleriň we obalaryň töwereginde tokaý-seýilgäh zolaklarynyň giňeldilmegi, guşlaryň, toýnakly we ýyrtyjy haýwanlaryň baş sanynyň artmagyna, käbirleriniň öňki ýaşan ýerlerine täzeden gaýdyp gelmeklerine we janly-jandarlara ýaşamaga, köpelmäge tebigy şertleri döredýär. Olar özleriniň gözelligi, täsinligi we tebigy aýratynlyklary bilen ildeşlerimiziň we bize gelýän jahankeşde myhmanlarymyzyň ünsüni özüne çekýär. Ýurdumyzda biologik dürlüligi gorap saklamak, onuň tebigy sanyny köpeltmek dogrusynda Türkmenistanyň kanunlaryny, maksatlaýyn ýerine ýetirmek işleri durmuşa geçirilýär. Türkmenistanyň biodürlüliginiň baýdygy ýurduň geografik ýerleşişi we ýerüstüniň aýratynlygy, onuň haýwanat dünýäsiniň taryhy ösüşiniň özboluşlylygy bilen şertlendirilýär. Häzirki günde biziň ýu

Çille gary — ýeriň gany

Türkmenleriň milli senenamasyna nazar aýlasaň, ata-babalarymyzyň gyş paslyny dört bölege bölendigini görmek bolýar. 22-nji noýabrda başlanýan garagyş öz ornuny 7-nji dekabrda uly çillä berýär. 8-nji dekabrdan başlanýan uly çille bolsa 17-nji ýanwarda öz ornuny kiçi çillä berýär. Kiçi çille 7-nji fewrala çenli dowam edýär-de, soň ornuny ahyrky garagyşa berýär. Eždatlarymyz gyş pasly barada gyzyla gaplaýmaly pähimleri, nakyllary we atalar sözüni miras galdyrypdyrlar. Geliň, olaryň käbirine göz aýlalyň: «Gyşyň güni kyrk tüýsli, kyrkysy-da gylyksyz», «Gyş gamyny ýaz iý, ýaz bolmasa — güýz», «Gyş geýjegiňi tomus taýýarla, tomus geýjegiňi — gyş», «Ýazyň ýuwundysy — gyşa gatyk». Şu pähimleriň her birinde umman ýaly giň many bar, olaryň her birinde gyşa taýýarlykly barmalydygy ündelýär.

Gar nädip emele gelýärkä?

Gar tozgajyklary gyş paslynyň bezegi we nyşany hasaplanylýar. Bu tozgajyklar ýerde bugaryp, ýokary galan suwuň bölejikleridir. Olar asmana göterilip, sowuklygy 40 gradus bolan bulutlara ýetende doňup, gar tozgajyklaryna öwrülýär. Şunlukda ýere gar ýagýar. Garyň 95 göterimi howadan düzülendir. Gar tozgajyklary alty burçly kristal bölejikleriniň şekilini emele getirýär. Olar ýokardan aşak gaýdanda 0,1 millimetr diametrli bolup, howa bilen garyşyp ýere düşýänçä ulalýar. Taryhda garyň diňe bir ak däl, eýsem, gyzyl, ýaşyl, gök, çal, hatda gara reňkli bolup ýagan wagtlaryna-da gabat gelnipdir. 1969-njy ýylda Täze ýyl baýramçylygynyň öňüsyrasynda Şwesiýada gara reňkli gar ýagypdyr. Barlaglaryň netijesine görä, garyň gara reňke boýalmagy daşky gurşawyň hapalanmagy bilen baglanyşykly bolupdyr. 1887-nji ýylda ABŞ-nyň Montana ştatynyň ýaşaýjylary iň uly gar tozgajygynyň ýaganyny synlapdyrlar. Onuň ölçegi 15x8 dýuým ýagny, 28 santimetre deň bolupdyr.

Iň sowuk howaly şäher

Russiýa Federasiýasynyň Saha Respublikasynda ýerleşýän Werhoýansk resmi taýdan dünýäniň iň sowuk howaly şäheri hökmünde tanalýar. Şäherde iň pes temperatura 1885-nji ýylyň 15-nji ýanwarynda, ýagny, –67,8 dereje sowuk howa hasaba alnypdyr. Şeýle pes temperaturanyň 1933-nji ýylda hem gaýtalanmagyndan soňra, şol ýyl bu ýer dünýäniň iň sowuk şäheri hökmünde Ginnesiň Bütindünýä rekordlar kitabyna girizilipdir. Rekord häzirki wagtda hem bu şähere degişlidir. 2005-nji ýylda bolsa şäherde iň sowuk howanyň hasaba alynmagynyň 120 ýyllygy mynasybetli ýörite ýazgy ýerleşdirildi. Werhoýansk Saha Respublikasynyň demirgazyk tarapdaky iň çetki şäheridir. Aýazly sowugy bilen meşhur bolan bu ýer şol birwagtyň özünde-de howa ýagdaýynyň durnuksyzlygy bilen hem meşhurdyr. Sebäbi Werhoýanskda tomus aýlarynda temperatura +37 derejä çenli gyzýar. 1638-nji ýylda ilatlaşyp başlan bu ýerde, 1817-nji ýylda meýdany 25 inedördül kilometr bolan Werhoýansk şäheriniň düýbi tutulýar. Ýöne ilat sany boýunça bu ýere resmi taýdan diňe 2010-njy ýylda şäher derejesi berilýär. Häzirki wagtda Werhoýanskda 1073 adam ýaşaýar. «Demirgazyk ýarymşarynyň sowuk polýusy» diýlip atlandyrylýan Werhoýanskda aşa aýazly howa garamazdan adaty şäher durmuşy dowam edýär. Döwlet edaralarynyň işine we orta mekdepleriň okuwyna temperatura diňe –50, –52 derejä çenli aşaklanda, sowukda arakesme berilýär.

Amazonka derýasy

Tebigatyň özboluşly, syrly dünýäsi uzak ýyllardan bäri öwrenilip gelinýär. Amazonka derýasy hem tebigatyň köp täsinliklerini özünde jemleýär. Günorta Amerikanyň çäklerinde, dünýäniň iň uly Amazonka pesliginde ýerleşýän Amazonka derýasyny ýerli halk «Parana-King» diýip atlandyrýarlar. «Derýalaryň şasy» diýmekligi aňladýan bu adyň oňa ähli ölçegleri boýunça dünýäde iň uly derýa bolanlygy üçin dakylan bolmagy ahmal. Amazonkanyň umumy uzynlygy 7025 kilometre deň bolup, bu ölçeg 1995-nji ýylda derýanyň Ukaýali goşandyna goşulýan Apurimak derýasynyň gözbaşyndan başlanan barlaglaryň netijesinde takyklanýar. Ol Afrikada ýerleşýän Nil derýasyndan hem 300 kilometr uzyndyr. Derýanyň ady ilkinji gezek 1542-nji ýylda ispan syýahatçysy Fransisko Orelýan tarapyndan Amazonka diýlip atlandyrylýar. Derýadan her ýylda 3800 kub metr suw Atlantik ummanyna akýar. Bu ölçeg Ýer ýüzündäki ähli derýalaryň suwunyň 25 göterimine deňdir. Amazonkanyň ummana guýýan ýerlerindäki giňligi 200 kilometre, çuňlugy 100 metre barabardyr. Derýa ýylyň dowamynda ygalyň köp mukdarda düşýänligi sebäpli suwuň derejesi durnukly saklanýar. Derýa hemişe köp suwly bolup, oňa ähli goşulýan akabalaryň sany 500-den gowrakdyr. Olaryň 17-siniň uzynlygy 200 kilometrden geçip, iň uly akabasy bolan Riu-Negru derýasynyň ýyllyk suw akymynyň mukdary dünýä derejesinde diňe Amazonkanyňkydan azdyr.

Gar hakynda

Howa maglumaty

Türkmenistanyň Oba hojalyk we daşky gurşawy goramak ministrliginiň Gidrometeorologiýa baradaky gullugynyň ýurdumyzda şu hepdäniň dowamynda boljak howanyň ýagdaýy barada berýän maglumaty: Balkan welaýatynda üýtgäp durýan bulutly howa bolup, hepdäniň başynda az-kem gar gatyşykly ýagyş ýagar. Demirgazyk-gündogardan gündogara ugruny üýtgedýän, tizligi sekuntda 7 — 12 metrden 11 — 16 metre ýetýän şemal öwser. Howa gijelerine -4... -9 gradus sowukdan -1... +4 gradus aralygynda maýyl, gündizlerine +9... +14 gradus, welaýatyň kenarýaka etraplarynda +3... +8 gradus maýyl bolar.

Güjüm agajy

Türkmen halky tebigatyň gelşigi hem ýaraşygy bolan ösümlik dünýäsine aýratyn ähmiýet berip gelen halkdyr. Dana pederlerimiz her bir ynsan üçin agaç nahallaryny ösdürip ýetişdirmegiň sogap hem parz işdigini ündäp gelipdirler. Türkmen halkynyň nusgawy edebiýatynyň wekilleriniň eserlerinde, şonuň ýaly-da, asyrlar aşyp, nesilden-nesle, dilden-dile geçip, sünnälenip hem timarlanyp şu güne çenli gelip ýeten halk döredijiliginde Beýik Ýüpek ýolunyň çatrygynda ýerleşen türkmen ýurdunyň boz, bereketli topragynda ösdürilip ýetişdirilen saýaly hem miweli baglaryň waspy ýokary çeperçilik derejesinde beýanyny tapypdyr.