"Türkmenistan Sport" Halkara žurnalynyň elektron goşundysy

Esaslandyryjysy: Türkmenistanyň sport we ýaşlar syýasaty ministrligi
Salgysy: Aşgabat şäheri, B.Saparmyrat Türkmenbaşy şaýoly 54
Telefon belgileri: 22-81-38

Habarlar

Tir

Öz döwründe gündelik ulanylýan iş guraly, daýhançylyk esbaby bolan tirler soňky döwürde ulanylyş ähmiýetini doly diýen ýaly ýitirdi. Gallanyň kämil tehnologiýa bilen ýygnalyp, arassalanmagy, şalyny, bugdaýy üweýän häzirki zaman degirmenleriň ulanylmagy tirleri ulanmak zerurlygyny doly aradan aýyrdy. Tirler okaradan, çanakdan tapawutlylykda, düýbi edil elekler ýaly dik gelen, ýöne elekden tapawutly tarapy, aşagy gözeneksiz, bitewi hojalyk esbabydyr. Öňki döwürlerde elekleriň aşagy hem gowy işlenip, endigan deşilen gönden edilipdir. Tirleriň aşagyna hem bitewi deri tutulypdyr. Şeýle edilende elek hem tir üçin şol bir çarçuwany ulanmak mümkin bolupdyr.

Medeni miras — müdimi miras

Atahyr Atlara ýörite ot bermek üçin niýetlenen ahyrlara ýönekeý gepleşik dilinde ahyr ýa-da atahyr diýilýär. Hünär bilen baglanyşykly bolan bu leksika atşynaslara, seýislere, şu ugur bilen iş salyşýanlara, gyzyklanýanlara has tanyşdyr.

Bukjasy bar daraýy

Ata-enesiniň ak patasy bilen bu gün-ertir «Bagt öýüne» tarap ugrajak bolýan gyzyň seplerine gözümiz düşende, gülälekli meýdana seýle geldikmikäk diýipdiris. Läle-reýhan ýaly, gyzylly-ýaşylly owadan lybaslar, ýuka bolsa-da gelinligiň süýjüligini ýaýmakdan saklaýan, tawusyň ýelegi ýaly owadan öýmeler, gonjy uzynly-gysgaly örme joraplar, kitap ýaly gat-gat edilip çatylan, gyzlaryň «iň soňky gül» diýip öwýän gaty we zerli ýaglyklarynyň onlarçasy leýs bolup durdy. Ah, bu seçekleri şabramanyňky ýaly seçelenip duran, älemgoşar öwüşginli, dürli nagyşly düýpli gyňaçlary diýsene! Ony başyndaky topbusynyň üstünden orap, alkymynyň aşagyndan aýlap alyp, pisse dodaklaryny gizläp, yzyna atanda, türkmen gözelleri hüýr-melekleri ýadyňa salýar ahbetin. Keteni, ýüpek, panbarhat, atlaz, parça ýaly milli önümlerden tikilen köýnekleriň ýakasyna we ýeňine nepislik bilen sünnälenen keşdeleri göreniňde welin, hormatly Prezidentimiziň gyz maşgalany ýaşlygyndan milli keşdeçilik, oglan perzentleri bolsa ussaçylyk hünärine ugrukdyrmak baradaky gyzyldan gymmatly sözleri biygtyýar ýadyňa düşýär. Geçen ýylyň tomus aýlarynda Gahryman Arkadagymyz welaýatlarymyzda bolup, oba zähmetkeşleri bilen duşuşanda, ýaş nesillere zähmet terbiýesini bermek hakynda aýratyn nygtapdy. Şonda milli Liderimiziň: «Gyza iňňe ber, oglana pil» diýen dürdäne sözleri terbiýeçilik, öwüt-ündew işleri bilen meşgullanýan ildeşlerimizdir

Pederleriň ýoly ýaşaýyş-durmuşda bize baky şamçyrag

Islendik ynsanyň durmuş ýoly onuň saýlap-seçen käri bilen kesgitlenilýär. Watan goragy deýin mukaddes käri ömrüne hemra edinen, eziz Diýarymyza, hormatly Belent Serkerdebaşymyza ak ýürekden gulluk edip, harby borjy birkemsiz berjaý edýän harby gullukçylaryň durmuş ýollary bolsa, nesillere ýörelge bolup, baky ýaşaýar. Olaryň mynasyp berjaý eden harby borçlary, göreldeli gulluklary, görkezen edermenlikleri Watan goragçylarynyň täze neslini kemala getirmekde diýseň möhüm ähmiýete eýedir. Çünki hemmämize mälimdir, pedagogikada terbiýe bermegiň tärleriniň, usullarynyň arasynda iň täsirlisi hem ýörgünlisi — görelde görkezmek. Sebäbi adam, köplenç, özgäniň hereketini gaýtalaýar, onuň oňat häsiýetlerini özünde ornaşdyrmagyň hyýalynda bolýar. Şu nukdaýnazardan, ýurdumyzyň Ýaragly Güýçleriniň şahsy düzüminiň arasynda harby gullugyň weteranlary, merdana Watan goragçylary bilen duşuşyklary, olary sarpalamak bilen bagly çäreler yzygiderli guralýar. Öz ömrüni ata Watanymyzyň mukaddes goragyna bagyşlan halypa harby gullukçylar bolsa sanardan juda kän. Olaryň arasyndan harby gullugyň ätiýaçdaky polkownigi Myrat Hüseýinowyň, harby gullugyň ätiýaçdaky podpolkownigi Meretgeldi Kakajykowyň atlaryny aýratyn bellemelidiris.

Mil­li gym­mat­lyk­la­ry­my­za sar­pa

Gah­ry­man Ar­ka­da­gy­my­zyň baş­tutanly­gyn­da «Türk­me­nis­tan — pa­ra­hat­çy­ly­gyň we yna­nyş­ma­gyň Wa­ta­ny» diý­lip yg­lan edi­len bu ýyl­da mu­zeý işi­niň bar­ha ro­waç­lan­ma­gy­na we kä­mil­leş­me­gi­ne tä­ze ba­dal­ga be­ril­di. Hal­ky­my­zyň baý ta­ry­hy­ny, me­de­ni mi­ra­sy­ny di­kelt­mek, aýaw­ly sak­la­mak, ne­sil­le­re ýe­tir­mek we şol gym­mat­lyk­la­ryň üs­ti bi­len Wa­ta­na, hormatly Prezidentimize hal­ka söý­gi dö­ret­mek bo­ýun­ça ýur­du­my­zyň mu­zeý­le­ri uly iş­le­ri alyp bar­ýar­lar. Bu ugur­da Türk­me­nis­ta­nyň Döw­let me­de­ni­ýet mer­ke­zi­niň Döw­let mu­ze­ýi 2021-nji — «Türk­me­nis­tan — pa­ra­hat­çy­ly­gyň we yna­nyş­ma­gyň Wa­ta­ny» ýy­lyn­da hem bir­nä­çe iş­le­ri ama­la aşyr­ma­gy mak­sat edin­ýär.

Ojagy otly eder, guýyny süýtli

Halkymyzyň arasynda: «Sözen odum söýgüli, gandym odum gaýgyly» diýen nakyl bar. Sebäbi sözen odunyň tüssesi bolmaýar. Gandym agajy bolsa tüsseläp ýanýar. Irki zamanlarda kerwenli uzak ýoly söken täjirler dynç almak üçin düşlänlerinde hem sözen oduny ýakmagy makul bilipdirler. Sebäbi tüssesiz sözen ody olary del gözlerden hem gorapdyr. Ot başynda gyzykly saz-söhbetler edilipdir. Şeýdibem halkymyzyň dil hazynasy, ruhy mirasy baýlaşypdyr. Sözen odunyna tüňçede gaýnadylan gök çaý ýolagçylaryň nepesini durlapdyr.

Buýsançly başlaryň bezegi

Heniz mekdepde okaýarkak, mugallymymyz türkmen telpekleriniň Orhan-Ýeniseý daş ýazgylarynda şekillendirilen çapyksuwarlaryň başlarynda hem bardygy hakynda gürrüň beripdi. Halkymyzyň buýsanjy we mertebesi, milli medeniýetimiziň aýrylmaz bölegi bolan telpekler birnäçe asyrdan bäri meşhurlygyny ýitirmän gelýär. Telpek jöwzaly yssydan, ýagyşdan-gardan, ýelden goraýar. Olaryň görnüşleri we reňkleri adamlaryň ýaşyna, jemgyýetdäki eýeleýän ornuna we belli taryhy döwre görä kesgitlenilýär. Çagalaryň telpegi agymtyl-çalymtyl baganadan bolýar. Ýetginjeklere we ýaş ýigitlere tokly derisinden açyk reňkli telpekler tikilýär. Orta ýaşly adamlar çal hem-de goňrumtyl reňkli, sütügi o diýen ösgün bolmadyk gaba telpekleri, ýaşulular ak, garamtyl-goňur ýa-da şar gara, tüýüniň buýralary seçelenip duran telpekleri geýýärler.

Ik başynda işli gelin

Türkmen gelin-gyzlarynyň elinden çykan dünýä belli halylarymyzyň nepis bolmagy üçin inçeden sünnälenilip egrilen ýüň ýüplükler gerek. Halkymyzyň arasynda «Ik aýlanar her ýana, ýumak dolar bir ýana» diýen nakyl bar. Hojambaz etrabynyň Gultak geňeşliginiň ýaşaýjysy, çeper elli gelin Gülşen Jumaýewanyň ýüň saýmak, ik egirmek bilen baglanyşykly şu söhbedini size ýetirmegi makul bildik: — Ýaşlygymda ulular bir iş etse, meniňem şony öwrenesim gelerdi. Şonuň üçin gulpagymy tasadyp ýören döwrümde maňa kiçiräk ik ýasap beripdiler. Mamam Şeker Babaýewanyň ik okuna ikbaşyň dakylyşy, pişge ýüňüniň ik gözüne berkidilişi barada öwredenleri maňa häzirki günlerde uly goltgy bolýar.

Dokapdyrlar mahmal, zerbap, ýüpegi...

Dünýäde iň oňat matalaryň Merwde, Nusaýda dokalandygy barada taryhçylar hem ýazypdyrlar. Halkymyz ýüňden, kenepden, ýüpekden we pagta süýüminden dokalan matalary giňden ulanypdyr. Ýunan taryhçysy Menandr türkmenlerde ýüpekden edilen çadyrlaryň bardygyny we olaryň her hili reňkli ýüpek matalary öndürýändiklerini belläpdir. V-VI asyrlarda Merwde «tiraž» atly öz döwrüniň iň gymmat bahaly matasy dokalypdyr. Dürli görnüşli matalardan gyrmyzy don, çäkmen we zerli don taýýarlanylypdyr. Irki döwürlerde şeýle matalary nah, zygyr, ýüň we zer ýüplükler garyşdyryp ulanmak arkaly dokapdyrlar. Araplar Horasanyň ähli syk dokalan matalaryna «merw», şol ýerde öndürilýän lybaslara «şahyjany» diýipdirler.

Nagyşlary çuň manyly keçeler

Talyp döwürlerimden bäri keçelere salynýan nagyşlaryň taryhyny öwrenýärin. Keçeler özleriniň döreýiş taryhy boýunça halkymyzyň ýaşaýyş-durmuş şertlerine laýyklykda has irki döwürlerde ýüze çykypdyr. Olar özboluşlylygy, göwrümi, nagyşlary boýunça tapawutlanyp, öý-ojagyň mukaddesligini, maşgala gymmatlyklaryny, tebigatyň kada-kanunlaryny we gözelliklerini aňladýar. Keçä salynýan «jamy» nagşy — öýüň mukaddesliginiň, rysgal-döwletliligiň nyşany. Bu nagyş salnanda, tärim görnüşli öýjüklere dürli reňkdäki ýüňler salnyp güllenilýär. Şeýle nagyş türkmeniň hatar gurap oturan ak öýlerini, maşgala binýadynyň berkligini aňladýar. Şonuň üçin türkmen zenanlary köpelip, küren-küren oba, il bolmak baradaky arzuwlaryny keçe nagyşlarynda şöhlelendiripdirler.

Akylly iş — ganatly guş

Ata-babalarymyz rowaýatdyr hekaýatlaryň, tymsallaryň üsti bilen perzentlerine edep öwredipdirler. Suwy bir demde däl-de, bölüp-bölüp içmek bilen baglanyşykly ýörgünli rowaýat hem il arasynda nesilden-nesle geçip gelýär. Rowaýatda aýdylyşyna görä, gadym zamanlarda emeldarlaryň biri dost-ýarlary bilen awa-şikara çykanmyş. Olar ýadap, örän suwsapdyrlar. Bir çopanyň goşuna baryp, suw sorapdyrlar. Çopanyň paýhasly aýaly bar eken. Ol buz ýaly çaldan doly jamy emeldara uzadypdyr. Ýöne çalyň içine sypal böleklerini taşlapdyr. Emeldar çaly içip duran wagty sypal bölekleri agzyna golaý gelende üfleýär ekeni. Emeldar şeýdip ýuwaş-ýuwaşdan üfläp içip, suwsuzlygyny gandyrýar. Beýleki dostlary hem şeýle edýärler. Soň emeldar çopanyň aýalyndan: «Näme üçin çala sypal atdyň?» diýip soraýar. Onda ol akylly aýal: «Siz örän suwsap geldiňiz, eger men içine sypal atmadyk bolsam, onda siz çaly çalt-çalt içerdiňiz, onsoň çişerdiňiz, men sypal atdym weli, siz üfläp-üfläp haýallyk bilen içdiňiz, saglygyňyza zyýan ýetirmediňiz. Suwsanyňda çal içseňem, suw içseňem, bölüp-bölüp içmelidir» diýýär. Emeldar çopanyň aýalynyň ýiti pähimine haýran galypdyr.

Köken

«Köken», «Kökenli ýüzük» sözleriniň asyl manysy köpleri gyzyklandyrýan bolsa gerek. Onuň birnäçe bölegi bir ulgama birleşdirilýän bezeg şaýdygyny aňýarys we köp halatda şol manyda ulanýarys. Aslynda, köken çarwaçylyk bilen bagly adalga bolup durýar. Özi-de ýazlagda goýun-geçileriň köpçülikleýin sagylýan döwri ulanylýan esbaby aňladýar.

Rowaýat

Keçe Gadym zamanlarda bir baý zenan ýaşapdyr. Gyş sowlup, ýaz çykanda ol hem ulus- -iller ýaly, ýazlaga çykar eken. Ýazlaga çykylanda, goýun saglyp, ondan her dürli tagamlar taýýarlanypdyr.

Halkyň hazynasyndan

Hanam bolsaň, ejeň üçin çagasyň «Dünýäniň gürrüňini gerdekdäki çopan bilen dulda oturan gelinden sora» diýlenini edip, Oramyk çopandan: «Baýramaly hanyň töweregi çuň garymly diwarlary berk hem belent, toply-tophanaly galyň galasy bolupdyr. Goşunlarynyň sany gyryň daşyndan köp ekeni. Onsoň, nädip az goşunly Şamyrat Welnamydan ýeňildikä» diýip soradym. Ataşgir bilen közleri taňkanyň düýbüne üýşürip oturan ýaşuly çopan: «Hanam bolsaň, ejeň üçin çagasyň», «Ulynyň diýenini etmedik uwlar» diýleni-dä. Merwi basyp alyp bilmedik Şamyrat Welnamy hilä ýüz urýar. On oýnam atlyny ugradyp, galanyň töwereginde talaňçylyk eden bolup, özi goşuny bilen Gäwürgaladan ýarym farsahlyk gaýrada, gür ýylgynlykda atlaryň agzyna kişňemez ýaly torba geýdirdip, gizlenip gabaw gurnaýar.

Bagşynyň döredijiligine siňen dost-doganlyk aýdym-sazlary

Türkmenistanyň halk bagşysy Nobat bagşy Amansähet ogly türkmen saz sungatynyň görnükli wekilleriniň biri hökmünde tanalýar. Onuň döredijiligi hakynda gürrüň edilende bu ussat bagşynyň azerbaýjan halk saz sungatyndan hem baş çykarandygy barada ýatladylyp geçilýär. Ýöne bu sungatyň ussat bagşynyň saz döredijiligine nähili ýagdaýlar bilen geçendigi hakynda welin maglumat az berilýär. Şundan ugur alyp, biz şu makalada bu mesele bilen dahylly, bize mälim bolan maglumatlary okyjylar köpçüligine ýetirmegi makul bildik. ХIХ asyryň ahyrlarynda demir ýoluň Tagtabazar etrabynyň üsti bilen Serhedabada (öňki Guşgy) baryp ýetmegi bilen, Tagtabazar etrabynyň merkezine dürli milletleriň wekilleri göçip barypdyrlar. Şolaryň arasynda azerbaýjan bilen ermeni milletleriň wekilleri hem bar ekeni. Şol ýyllarda häzirki etrap keselhanasy bilen sazçylyk mekdebiniň ýerleşýän ýerinde Nobat bagşynyň kakasy Amansähet bagşynyň kerwensaraýy bar ekeni.

Nazar baganyň gyjakçysy

Käbir wakalar asla ýadyňdan çykmaýar. Meniň durmuşymda hem şeýle wakalaryň biri geçen asyryň 80-nji ýyllarynyň başynda bolupdy. Baharyň ilkinji günlerinde aýdym-saza höwesek ýigitleriň birnäçesi bilen bagşy Jumamyrat Hamyýewden «Harmandälini» diňlänimiz heniz-henizlerem ýatdan çykarly däl. Bagşy aýdyma başlamanka, özara mesawy gürrüňdeşlikde Sapar Şajyk atly ýigit: — Her bagşynyň özüniň hörpüni duýýan gyjakçysy bolýar. Magtymguly Garlynyň gyjakçysy Sapar Beki bolan bosa, Öre şyhyň Şajan gyjakçy bilen jyny jyňkyryşypdyr. «Nazar baganyň gapdalynda Öwez gyjakçyny çaldyrsaň ýüzüge gaş goýulan ýaly bolýar» diýerdiler. Senem Jumamyratdan ökje ogurlaman sazyny yzarlamagy başarjak bolaweri — diýip, gyjagyny gabyndan çykaryp oturan ýigide ýüzlenipdi. Meni şol pursat Öwez gyjakçynyň kimdigi, onuň ýaşan döwri, ussatlyk derejesi oýlandyrypdy. Soň-soňlaram bu pikir meniň serimden gitmedi. Görüp otursam, Öwez gyjakçy biziň etrabymyzda ýaşan ekeni. Onuň dogan-garyndaşlary, agtykdyr çowluklary bilen söhbetdeş bolup, ol barada maglumatlary jemlemek miýesser etdi.

Aýdym-saza siňen waka

Adamyň ömür ýoly ýaly aýdym-sazyň hem öz döreýşi bolýar. Onuň käte tötänden döreýşi hem bolýar eken. Ykbal, nesibe aýdym-sazdan gowy baş çykarmaýan bolsaňam aýdymyň döremegine dahylly bolunýan halatlary-da gabat gelinýär ekeni. Meniň durmuşymda hem şeýle waka boldy. Geň zat: her öýünde diýen ýaly dutar çalynýan, bagşyly-sazandaly obada önüp-ösen hem bolsam, men aýdymyň, sazyň heňini yzarlap bilýän adam däl. Oňa garamazdan, men «Aşgabadyň agşamy», «Ynandyr», «Toýuňa çagyr meni», «Oýar sen meni», «Düýnden bäri» diýen ýaly ondan gowrak aýdymlaryň sözleriniň awtory boldum. Meniň aýdym-saz bilen ýakynlaşmagymyňam öz sebäbi boldy. Şol mahal ýaş şahyr Italmaz Nury ikimiz 1960—1965-nji ýyllarda Moskwanyň Edebiýat institutynda okan döwürlerimizde soň tanymal kompozitorlar, aýdymçylar bolup ýetişen Nury Halmämmedow, Aman Agajykow, Myrat Ataýew, Rejep Allaýarow, Rejep Rejebow, Aýdogdy Gurbanow, Pendiguly Baýramow, Amanmyrat Orazmyradow, Nury Meredow, Orazgeldi Berdiýew, (soňrak Suhan Tüýliýew) dagy Moskwanyň konserwatoriýasynda okaýardylar. Biz her hepdede diýen ýaly ýa konserwatoriýada ýa-da Edebiýat institutynda duşuşýardyk, aýdym-saz diňleýärdik, goşgy okaşýardyk. Nury Halmämmedowyň Magtymgulynyň sözlerine döreden romanslarynyň birnäçesiniň biziň umumy ýaşaýyş jaýymyzyň klubundaky roýalyň başynda dörändigine men şaýat. Myrat Annaýewiň «Aşgabadyň agşamy» diýen aýdymyny hem ilkinji bolu

Okan eserlerimden

Mähriban okyjylar, size hödürleýän şu ýazgylary, çeşmelerden okan eserlerim esasynda taýýarladym. Bilesigelijiligim sebäpli men dürli eserleri okaýaryn. Şolaryň arasynda islendik okyjyny gyzyklandyrjak maglumatlar, geň-taň wakalar hem gabat gelýär. Men olary ýandepderçäme belläp alýaryn. Şolardan käbirini «Garagum» žurnalynyň okyjylary bilen paýlaşmak isleýärin. Bilguşak

Elbukja

Halkymyzyň asyrlarboýy kämilleşdirip döreden maddy gymmatlyklary biziň buýsanjymyzdyr. Şolaryň biri hem elbukjadyr. Olar zenanlarymyzyň milli hünäri hökmünde bellidir. Durmuşda tertipli we ykjam bolan ene-mamalarymyz biçip-tikmekde, keşde çekmekde döredijilikli işläp, her bir zady sungat derejesine ýetiripdirler. Olaryň hünärli gollaryndan çykan her bir işleri göreniňde gözüň dokunýar. Sünnälenip edilýän bukjalaryň dürli görnüşleri bar. Haly, keçe we parça (mata) bukjalar, örme we palas bukjalar dürli ululykda taýýarlanypdyr. Şol bukjalara egin-eşikler, matadyr beýleki lybaslar salynsa, kiçi bukjalara aýna-darak salnypdyr.

Görküni tebigatdan alan gözellik

Zenan zehininden döreýän gözellikleri ýaş gelin-gyzlara has kämil derejede öwretmek, olaryň çeper elliligini gazanmak maksady bilen geçirilýän duşuşyklar, wagyz-ündew çäreleri, maslahatlar giň gerim alýar. Türkmenistanyň Kärdeşler arkalaşyklarynyň welaýat birleşmesiniň hem-de Türkmenistanyň Zenanlar birleşiginiň welaýat bölüminiň bilelikde guramaklarynda geçirilen «Türkmen sährasynyň keşbi siňen nepislik» atly söhbetdeşlik hem şeýle çäreleriň hataryny artdyrdy. Berkarar döwletimiziň bagtyýarlyk döwründe mähriban Arkadagymyzyň parasatly baştutanlygynda üstünliklere beslenýän ata Watanymyzyň has-da gülläp ösmegine mynasyp goşant goşýan zenanlarymyz müňýyllyklaryň dowamynda ajaýyp sungat eseri derejesinde kämilleşen we türkmen tebigatynyň nusgasyny özüne siňdiren milli nagyşlarymyza, däp-dessurlarymyza goýulýan sarpanyň artmagyny gazanmakda, ýaş nesilde milli gymmatlyklarymyza bolan höwesi ýokarlandyrmakda gujur-gaýratlaryny gaýgyranoklar. Şular dogrusynda giňişleýin gürrüň edilen çäräniň dowamynda milli çäşewimiziň nagşy salnan, tebigy reňklerde boýalyp dokalan bukja daşyny taýýarlamagyň ýollary, halkymyzyň halyçylyk sungaty hakynda söhbede uly orun berildi. Zenanlaryň on barmagynyň hünäri bolan halylarymyzy dünýä ýaýmakda, bu ugurda halypa-şägirtlik ýoluny dowam etdirmekde ähli şert-mümkinçilikleri döredýän Gahryman Arkadagymyzyň janynyň sag, ömrüniň uzak bolup, il-ýurt bähbitli