Ýer gatlagynda nebitiň emele gelşi we ýerleşiş şertleri hakynda

14 Oktýabr 2024
516

Nebitiň genetiki tebigatyny we onuň emele geliş şertlerini öwrenmek birnäçe döwre bölünýär. XX asyryň 50-nji ýyllarynda dünýäde dürli suw howdanlarynyň (köl, aýlag, deňiz, umman) çökündilerinde nebit uglewodorodlarynyň açylmagy bilen rus alymy A.Gorskaýa, amerikan alymy F.Şmit tarapyndan 5-nji döwür başlanýar. Ilkinji organizmlerde, çökündileriň we jynslaryň organiki maddalarynda hem-de känlerden alnan dürli nebitlerde uglewodorodlaryň we olaryň biohimiki deslapkylarynyň (progenitor) molekulýar düzüminiň düýpli öwrenilmeginiň netijesinde nebitiň enelik maddasynyň biogen tebigaty barada ynandyryjy subutnamalar alyndy. Hakykatdan-da, biogen tebigaty bolan örän özboluşly, köplenç, çylşyrymly gurlan molekulalar gurluşlaryň — hemofissiliniň nebitiň düzüminde tapylmagy babatda has-da möhüm açyş boldy. Nebitiň litogenez netijedigi hem anyklandy.

Nebit suwda çöken çökündilerde organiki maddanyň (kerogeniň) önümleriniň filizasiýalaşan (jaýlaşdyrylan) girofet fazasyndan ybarat bolan suwuk zatdyr. Nebitiň emele gelşi uzak, köp million ýyla çekýän proses bolup, birnäçe döwre bölünýär. Taýýarlaýyş döwründe biohimiki we biokatalitik faktorlaryň täsiri bilen enelik dag jynslarynda diffuz halda pytran nebit (mikronebit) emele gelýär. Baş döwürde bitumlaşma netijesinde, mikronebitiň esasy bölegi emele gelýär, ol «bişip ýetişýär», düzümi boýunça hakyky nebite golaýlaşýar, soňra ýerasty dag jyns gatlaklarynyň boşluklarynda, ondan soň garymlara geçip toplanýar.

Saparmyrat ARTYKOW,
«Türkmennebit» DK-nyň «Nebitgazylmytaslama» institutynyň uly ylmy işgäri.