HABARLAR

Ussat halypany ýatlap

Gündogaryň akyldar şahyry, şygryýet äleminiň ussady Magtymguly Pyragynyň doglan gününiň 300 ýyllygynyň bellenilýän ýylynda magtymgulyşynas alym, akademik Baýmuhammet Garryýewiň hem doglan gününe 110 ýyl dolýar. Magtymgulynyň adynyň dünýä dolmagynda bu alymyň uly hyzmaty bar. Onuň 600-e golaý ylmy işiniň 100-den gowragynyň Magtymguly Pyragynyň döredijiliginiň öwrenilmegine bagyşlanandygy hem munuň aýdyň mysalydyr. Alym ýaşan 67 ýaşynyň elli ýylyna golaýyny akyldar şahyryň döredijiligini öwrenmäge bagyşlady. Ol belli magtymgulyşynas, folklorşynas, göroglyşynas hökmünde tanalyp, bu ugurlarda önjeýli iş alyp baran alym. Yssy diýmän, sowuk diýmän, ýurdumyzyň dürli künjeklerinden ata-babalarymyzyň, ene-mamalarymyzyň döreden mirasynyň aýrylmaz bölegi bolan folklor eserlerini toplap, ýazga geçiren, nusgawy edebiýatymyzyň ajaýyp eserlerini hem halkdan ýazyp alyp, kätipleriň, hatdatlaryň ýazan golýazmalaryndan göçürip, halka düşnükli bolan täze ýazuwa geçirip, halka ýetirenleriň biridir. Onuň işleýiş usulyna döwürdeş alymlarynyň köpüsi beletdir. Şu setirleriň awtory hem, alymyň şägirdi hökmünde ýanyna gatnan ýyllarynda onuň çekýän uly zähmetiniň şaýady bolupdy. Görnükli alym hakyndaky ýatlamalar onuň erjelligi, maksada okgunlylygy, köp ugurdan iş aly

Şahyryň sowgady

Geçen ýylyň maý aýynda Türkmenistanyň Prezidenti Arkadagly Gahryman Serdarymyzyň tagallasy bilen türkmeniň beýik akyldar şahyry Magtymguly Pyragynyň doglan gününiň 300 ýyllygynyň dabaraly bellenilmegini halkara derejede wagyz etmek maksady bilen Eýran Yslam Respublikasynyň Gülüstan welaýatynyň Aktokaý obasynda ýerleşýän Magtymguly Pyragynyň we Döwletmämmet Azadynyň aramgählerine zyýarat guraldy. Bu zyýarata Türkmenistandan baran wekiliýetiň düzüminde Dünýä türkmenleriniň ynsanperwer birleşiginiň wekili hökmünde maňa hem gatnaşmak miýesser etdi. Türkmen edebiýatynyň iki ägirdiniň egin deňläp ýatan aramgähinde dünýä meşhur akyldarlarymyzyň ruhlaryna salama barlan pursatlarda Türkmenistandan baranlar ýerli türkmen watandaşlarymyz bilen örän tolgundyryjy duýgulary başdan geçirdiler. Goňşy döwletde ýaşaýan ildeşlerimiziň senaly dillerinde Magtymguly Pyragynyň we Döwletmämmet Azadynyň ruhlaryny tirsegine galdyryp, olary hatyralap, şeýle-de halklaryň arasyndaky dostlukly gatnaşyklary berkitmäge, daşary ýurtly türkmen doganlarymyzyň türkmenistanly watandaşlary bilen didarlaşmagyna döreden mümkinçilikleri üçin iki ýurduň Prezidentlerine, türkmen halkynyň Milli Lideri, Dünýä türkmenleriniň ynsanperwer birleşiginiň Prezidenti Gahryman Arkadagymyza soňsuz alkyşlar beýan ta

Rowaýatyň mesgeni

Giň meýdany tutýan Daýahatyn kerwensaraýy (il arasynda «Baýhatyn» diýlip atlandyrylýar) gadymy Jeýhunyň çep kenaryndan uzak bolmadyk çäkde ýerleşýär. Ol bir müň ýyla golaý mundan öň Amuldan Horezme alyp barýan Beýik Ýüpek ýolunyň ugrunda, häzirki Türkmenabat şäherinden 170 km demirgazyk-günbatarda bina edilipdir. Bu Türkmenistanda Beýik Ýüpek ýoly boýunça Gündogaryň we Günbataryň arasynda güýçli söwda bolan döwürden has kämil görnüşde saklanyp galan kerwensaraýlaryň biridir. Onuň diwarlary, derwezeleri, toplumlary we gümmezleri çig we bişen kerpiçden gurlupdyr. Kerwensaraý ýerleşiş meýilnamasy boýunça 53 metr bolup, taraplary dörtburçluk görnüşe eýedir. Içerki dört eýwanly howlusynyň daşyny gurşaýan otaglaryň öňünde gaýtalanýan arkaly däliz ýerleşýär. Daýahatyn kerwensaraýy gala diwarlary bilen emele gelen örän uly gönüburçly howly giňişliginde bina edilipdir. Galanyň burçlarynda hem tegelek minaralar gurulypdyr. Olaryň arasynda peştag böleginden başga-da simmetrik ýerleşdirilen gönüburçly diňjagazlar bar. Arheologik gözlegler onuň diwarynyň IX-X asyrlarda gurlandygyny we «tahyriýa» diýlip atlandyrylan arap köşgüniň galan bölegi bolup durýandygyny kesgitlemäge mümkinçilik berdi.

Soltan we imperator

1071-nji ýylda Beýik Seljuk we Wizantiýa imperiýalarynyň taryhynda iň baý hyýala getirme bilen hem oýlap tapyp bolmajak bir waka bolup geçdi. Bu babatda Fýodor Dostoýewskiý: «Hiç haçan fabulalary, hileleri oýlap tapmaň. Durmuşyň berýänlerini alyň. Durmuş biziň ähli oýlap tapjaklarymyzdan has baýdyr!» diýende, juda mamla bolsa gerek. Seljuklar ozal parahatçylyk barada ylalaşyk baglaşan ýurdunyň özlerine garşy uruş turzup biljekdigine iň soňky pursatlara çenli ynanmandyrlar. Hatda aňtawçylar Alp Arslana üstüne ägirt uly goşunyň sürnüp gelýändigini aýdanlarynda-da, ol imperator Roman Diogeniň ýanyna ilçi ugradypdyr. Emma Diogen onuň parahatçylyk hakyndaky teklibini gopbamsylyk bilen ret edipdir. Imperatoryň özüne çendenaşa ynamynyň nämä esaslanandygyna düşünse bolar, çünki britan ylmy barlagçysy Kerol Hillenbrandyň ýazmagyna görä, ol Alp Arslanyň 40 müň atlysynyň garşysyna 600 müň adamlyk goşuny sürüpdir.

Müňýyllyklaryň müdimi ýaňy

Gündogaryň beýik söz ussady, akyldary hem danasy Magtymguly Pyragynyň doglan gününiň 300 ýyllyk toýunyň dünýäde giňden dabaralandyrylýan ýylynda Arkadagly Gahryman Serdarymyzyň «Änew — müňýyllyklardan gözbaş alýan medeniýet» atly ajaýyp ylmy-populýar kitabyny halkymyza peşgeş bermeginiň aýratyn çuňňur manysy bar. Hormatly  Prezidentimiz bu kitabynda: «Ýurdumyzda bolup geçýän wakalaryň dünýäniň ykbaly bilen dahyllydygyna, oňa diňe oňyn tarapdan täsir edýändigine tüýs ýürekden ynanýaryn» diýip belleýär. Golaýda Türkmen döwlet binagärlik-gurluşyk institutynda Gündogaryň beýik akyldary we şahyry Magtymguly Pyragynyň 300 ýyllyk toýuna bagyşlanyp «Binagärlik gurluşykda döredilen sungatdyr» atly halkara ylmy-amaly maslahat geçirildi. Maslahat köptaraply häsiýete eýe boldy. Onuň esasy maksady binagärlik, dizaýn we gurluşyk pudagynda taryhy tejribäni paýlaşmak hem-de täze tehnologiýalary öwrenmekde ylmyň ösmegine we ýaýramagyna goldaw bermek bolup durýar. Şeýle maslahaty geçirmek arkaly tejribe we gazanylan üstünlikler boýunça alyş-çalyş etmek maksady bilen, ylmy-amaly aragatnaşygy giňeltmek hem-de hyzmatdaşlygy pugtalandyrmak, şol sanda beýleki ýokary okuw mekdepleriň ýaş alymlarynyň geňeşleri bilen hyzmatdaşlygy ha

Köne Sarahsyň taryhyndan

Diýarymyzyň taryhy-medeni ýadygärliklerinde gazuw-barlag, rejeleýiş, berkidiş işlerini geçirmäge döwlet tarapyndan möhüm ähmiýet berlip, bu ugurda giň mümkinçilikler döredilýär. Bu işlere Türkmenistanyň Taryhy we medeni ýadygärlikleri goramak, öwrenmek hem-de rejelemek baradaky milli müdirliginiň, onuň düzüminde hereket edýän goraghanalaryň, ýokary okuw mekdepleriniň alymlary, daşary ýurtly alym arheologlar işjeň gatnaşýarlar. Köne Sarahs şäheriniň öwreniliş taryhyna nazar aýlasak, Zakaspiý oblastynyň naçalnigi A.Komarow ilkinji gezek XIX asyryň 80-nji ýyllarynda ol ýerden ýerüsti tapyndylary ýygnapdyr. XX asyryň başlarynda akademik W.Bartold bu şähere degişli taryhy çeşmeleri öwrenipdir. Köne şäherde ilkinji gezek gazuw-barlag işlerini 1953-nji ýylda alym A.Maruşenko geçirýär. Şeýlelikde, köne Sarahs şäheri alymlaryň, arheologlaryň üns merkezine öwrülipdir. 1953 — 1957-nji ýyllar aralygynda Günorta Türkmenistan arheologik toplumlaýyn ekspedisiýasynyň XIII topary G.Adykowyň ýolbaşçylygynda bu ýerde barlag işlerini alyp barýar. Şondan soň köne şäheriň merkezi galasynda we şähristanynda öňki TSSR Ylymlar akademiýasynyň Taryh institutynyň Ö.Orazowyň ýolbaşçylygyndaky arheologik ekspedisiýasy gazuw-barlag işlerini geçirdi.

Änew medeniýeti — milli buýsanjymyz

Müňýyllyklaryň dowamynda ata-babalarymyzyň döreden medeni gymmatlyklary diňe sebitiň däl, eýsem, tutuş adamzadyň ösüşine uly goşant goşdy. Mälim bolşy ýaly, mundan ençeme asyrlar öň dörän taryhy, medeni gymmatlyklarymyzyň ençemesi biziň günlerimize çenli gelip ýetipdir. Olar häzirki döwürde-de düýpli öwrenilip, geljek nesillere ýetirmek üçin döwlet derejesinde ägirt uly işler amala aşyrylýar. Änew şäheriniň 2024-nji ýylda «Türki dünýäsiniň medeni paýtagty» diýlip, yglan edilmegi-de, munuň aýdyň mysalydyr. Şeýlelikde, tutuş ýylyň dowamynda bu gadymy şäheriň ýadygärlikler toplumynyň şanşöhratyny bütindünýä ýaýmaga, Änew medeniýeti bilen dünýä halklaryny içgin tanyşdyrmaga giň mümkinçilikler döredi. Ylmy çeşmelerden bilşimize görä, Änew şäheriniň at-owazasy asyrlara uzan künjegiň taryhyny öwrenmäge gatnaşan, bu ugurda uly işleri amala aşyran alymlar, arheologlar gadymy mekanyň geçmişini öwrenmekde asylly goşant goşdular. Änew medeniýetini öwrenmek bilen, köp sanly ýadygärlikleriň we gymmatlyklaryň üsti açyldy. Şol tapylan ýadygärlikleriň we gymmatlyklaryň örän gadymylygy, gymmatlydygy subut edildi.

Türkmenistanyň gaz senagaty: geçmişden şu güne

Geçen asyryň 70-nji ýyllary Türkmenistanyň gaz senagaty üçin örän öndümli döwür boldy. Ýurdumyzyň nebitgazçylarynyň, geologlarynyň ýadawsyz zähmeti, uly tagallalary bilen dürli ýyllarda açylandygyna garamazdan, şol döwürde ulanyşa girizilen gaz we gazkondensat känleri milli ykdysadyýetimiziň kuwwatlanmagyna önjeýli goşant goşdy. Gorlary boýunça iri hasaplanýan Kükürtli gazkondensat käni Türkmenistanyň demirgazyk-gündogar böleginde, Amyderýanyň çep kenarynda ýerleşýär. Onda gözleg-barlag we ulanyş guýularda paleozoýyň dislosirlenen jynslarynyň üstünde ýatan mezozoý we kaýnozoý eýýamynyň çökündileri açyldy. Kükürtli gazkondensat käni ХI, ХIIa, ХIIb, ХIII, ХIV, ХVII kükürtsiz gorizontlardan gazy almak bilen, 1970-nji ýylda ulanyşa girizildi. Düzüminde kükürt bolan ХV gorizont bolsa 1983-nji ýylda ulanylyp başlandy.

Pyragynyň taglymy we berkararlyk bagty

Şygyr bilen sözlän, ady kalplarda ebedi ýaşaýan, geçmişiň, şu günüň, geljegiň beýik şahyry Magtymguly Pyragynyň ýürekden-ýürege barýan paýhasy her bir ynsana her ädimde ýolgörkezijidir. Watançy şahyryň ylmy-pelsepewi, dünýewi garaýyşlary halky jebisleşdirmekden, adalatly jemgyýetçilik gurluşyny hem-de milli döwleti döredip, binýadyny berk tutmakdan ybaratdyr. Dünýä edebiýatynyň ägirtleriniň hataryna giren Magtymguly Pyragynyň şahyrana eserleri, jemgyýetçilik-ahlak, ruhy-edebi, ylym-bilim taglymatlary, durmuş wakalaryna ýüzlenmeleri onuň bütin çeper-filosofik, syýasy-şahsy pikirlenmesiniň kämil derejesiniň önümidir. Nusgawy şahyrymyzyň döredijiliginiň agramly böleginde, pelsepewi temalarynyň many gatlaklarynda berkarar döwleti gurmak üçin binýat bolan ideýalar, öwüt-nesihatlar bar. Öňdengörüji şahyryň edebi mirasynda erkin jemgyýetiň hem-de özbaşdak döwletiň bar ýerinde, il-ulus bolup, bir agza bakylanda, abadançylygyň hem rowaçlygyň mümkin boljakdygy ündelýär. Beýik dananyň şol niýet-arzuwlary, ýörelgelerdir maksatlary, döwletimiziň Garaşsyzlygyna eýe bolmagy bilen durmuşa geçip, Türkmenistanyň Konstitusiýasynyň düýp mazmunynda öz şöhlelenmesini tapdy.

Taryhy tapyndylarda sekizburçluk şekiller

Berkarar döwletiň täze eýýamynyň Galkynyşy döwründe türkmen halkynyň şöhratly taryhyny, milli mirasyny ylmy esasda öwrenmäge möhüm ähmiýet berlip, bu ugurda maksatnamalaýyn işler amala aşyrylýar. Şähryslamda alnyp barylýan arheologik barlaglaryň dowamynda maddy medeniýetimize degişli ýüze çykarylan tapyndylaryň arasynda metal önümler aýratyn orun tutýar. Geçmişde bu ýerde metaldan dürli görnüşdäki gaplary, bezeg şaý-seplerini hem-de durmuş esbaplaryny ýasapdyrlar. Demirden, esasan, çüý, petle, nal, gulp, gapan, gaýçy, pyçak ýaly hojalykda ulanylýan önümler, misden we bürünçden bolsa nepis bezelen gaplar, öý hojalyk esbaplary, bezeg şaý-sepleri ýasalypdyr. Bu tapyndylaryň arasynda çyradanyň ýokarky bölegi hem bolup, onuň ýüzünde sekiz burçly şekil ýerleşdirilipdir. Bulardan başga-da, Şähryslam ýadygärliginde geçirilen gazuw-barlag işleriniň netijesinde, diwar bezeginde ulanylan plitajyk ýüze çykarylypdyr. Onuň ýüzündäki sekizburçlugyň ortasynda tegelek zolak ýasalyp, içinde dört sany goçbuýnuz şekili ýerleşdirilipdir.