Ak öýleriň ýaraşygy

Syrgyn oba gelşik berip oturan ak öýlerini «Ak öýüm—ojagym» — diýip, söýgülän ata-babalarymyz, ene-mamalarymyz olary haly önümleri bilen bezemegi-de hemişe üns merkezinde saklapdyrlar. Haly türkmen halkymyzyň dünýä beren gymmatlyklarynyň biridir. Halyçylygy sungat derejesine ýetirmegi başaran eli çeper ene-mamalarymyz haly bilen birlikde ak öýleriň bezegi bolan haly önümleriniň esasy görnüşleriniň biri bolan ajaýyp torbalary dokamagy-da ussatlyk bilen başarypdyrlar. Çagalyk ýyllarymyz ürç edinip aşyk oýnardyk. Çagalaryň arasynda ýörgünli oýun bolan aşyk oýnunda utup, aşyklarymyzy köpeldip bilsek armanymyz ýokdy. Şonda garry enemiň: «Aşyklaryňy saklar ýaly men saňa aşyktorba dokap bereýin, guzym!» diýip aýdan sözleri ýaşym birçene baranda bolsa, heniz-henizler hem ýadymdan çykanok. Şol aşyktorba, beýleki torbalar bilen birlikde häli-häzir hem maşgalamyzda mukaddes miras hökmünde saklanylýar. Garry enem köplenç işigimizdäki gara öýde bolardy. Men boş wagtlarym ýanynda bolamsoň, bilesigelijilik bilen «Gara öý näme?» diýip, ýa-da onuň içine bezeg berip duran dürli görnüşli torbalary, çuwaldyr horjun we beýleki esbaplaryň, gurallaryň atlaryny, näme üçin ulanylýandygyny sorardym. Şonda enem ýaltanman olar barada düşündirerdi:

Gadymdan gelýän halypa-şägirtlik ýoly

Halypa äpet bir daragta, şägirt onuň miwesine meňzedilýär. Halkymyzda «miweli daragt» düşünjesi, ilkinji nobatda, şägirt ýetişdirip bilýän halypalar hakynda söz açylanda has köp ýatlanylýar. Sebäbi, halypa-şägirtlik ýoly müňýyllyklardan gözbaş alyp gaýdýan milli ýörelgämizdir. Her bir ynsan halypa görmezdenem, belli bir ýoly külterläp biler, emma halypalar has uzak menzillere ýetmäge güýç-gaýrat, ynam berip bilýän ynsanlardyr. Özbaşyna alty aýda geçjek ýoluny halypaly adam bir aýda geçip bilýär. Uzak ýyllaryň dowamynda munuň netijeli ugurdygyna göz ýetiren pederlerimiz halypa-şägirtlik ýoluny ýörelge derejesine çykarypdyrlar. Haýsy ugurda zähmet çekýändigine garamazdan, halypa öz ugrunyň alymy hasaplanýar. Taryhdaky alym-akyldarlarymyz hem şeýle menzili — halypa-şägirtlik ýoluny geçen beýik ynsanlardyr. Türkmen alymlary diňe bir Gündogar ylmyna däl, eýsem dünýä ylmyna saldamly goşant goşan halklaryň biri diýsek, tüýs ýerine düşer. Orta asyrlarda Türkmen döwletleriniň hökümdarlarydyr soltanlarynyň ylym-bilimi, medeniýeti ösdürmäge uly goşant goşandyklary barada çeşmelerde giňden beýan edilýär.

Meşhur şahsyýetlerimize sarpa goýulýar

Berkarar döwletimiziň bagtyýarlyk döwründe hormatly Prezidentimiziň ýolbaşçylygynda Türkmenistanyň taryhyny, milli mirasyny, halkymyzyň däp-dessurlaryny, ýol-ýörelgelerini, geçmişde ýaşap geçen tanymal türkmen şahsyýetleriniň ömri we döredijiligini öwrenmekde hem-de dünýä ýaýmakda tutumly işler alnyp barylýar. Dünýäniň we Türkmenistanyň taryhynda, edebiýatynda, ylmynda uly yz goýan belli türkmen şahsyýetleri has giňişleýin öwrenilip, olar baradaky maglumatlar ýaş nesillere ýetirilýär. Gahryman Arkadagymyzyň jöwher paýhasyndan dörän «Türkmeniň döwletlilik ýörelgesi» atly gymmatly eserinde: «Ata-babalarymyzyň, meşhur taryhy şahsyýetlerimiziň il-ulsumyza galdyran pentleri asyrlaryň gatyndan many açýar» diýen ajaýyp sözlerinden belli bolşy ýaly, geçmişde ýaşap geçen gerçekleriň durmuşyny öwrenmek bilen, şol döwrüň taryhy wakalaryna göz ýetirýärsiň.

Hormatly Prezidentimiziň «Türkmeniň döwletlilik ýörelgesi» atly kitabyndan hekaýat

Bir goşgynyň döreýşi

Esenguly etrabynyň Çekişler obasy gojaman Hazar deňziniň kenaryny ýakalap oturan gadymy obalaryň biri bolup, onda ýaşaýan ilatyň kesp-käri balykçylykdyr. Öňki döwürler adamlar deňizden balyk tutup, dürli guşlary awlap, güzeranlaryny dolandyrypdyrlar. Türkmenistanyň halk ýazyjysy, atamyň dogany Anna Kowusow hem şu obada balykçynyň maşgalasynda doglup, gözüni açyp göreni balykçylaryň durmuşydy. Şeýle bolansoň, dogduk obasyndan uzakda ýaşap, işlese-de, balyk tutmaga, guş awlamaga rugsat edilýän möwsümde obasyna gelip, mähriban obadaşlary bilen awa giderdi, mergen awçylaryň biri hasaplanardy. «Aşgabatdan Anna däde gelipdir» diýen habary eşiden oba adamlary, balykçylar, awçylar, mergenler şahyryň garry öýlerine, ýagny biziň öýümize üýşerdiler. Diňe bir biziň obamyzdan däl, eýsem, etrap merkezi bolan Esenguludan hem awçylar gelerdiler. Olar gijäniň ýaryna çenli deňziň baýlyklary, balykçylyk kesp-käri, guşlar hakynda söhbet ederdiler. Şahyr bolsa olara öz döreden goşgularyny okap bererdi. Dogduk obasy, gojaman Hazar deňzi, onuň gözellikleri hakyndaky goşgulary bu ýere ýygnanan adamlar uly gyzyklanma bilen diňläp, olardan lezzet alardylar. Şeýdip, olar gije ýarymdan agandan soň, ertir awa gitmeli wagty maslahatlaşyp, öýlerine gaýdardylar.

Milli miras

GADYMY SAZ GURALLARY Milli mirasymyza sarpa goýýan Gahryman Arkadagymyzyň taýsyz tagallalary netijesinde, gadymy saz gurallarymyzyň belentden ýaňlanýan owazlary toý-baýramlaryň bezegi bolup, baky bagtyýarlygyň ruhy deý ýaňlanýar. Kakylyp çalynýan deprek türkmeniň gözbaşyny Oguz han eýýamyndan alyp gaýdýan gadymy 72 saz gurallarynyň bir görnüşi bolup, ol häzirki bagtyýarlyk döwrümizde has-da ýörgünlidir.

Mirasgäriň ýandepderçesinden

RYSGALYŇY SAT, RÖWŞEN AL... ýa-da yşyklandyryşyň gadymy görnüşleri

Gadymdan gelýän adat

Şatlyk-şowhuny çar ýana ýaň salyp, uludan tutulýan toýlarymyzyň esasy bezegleriniň biri göreşdir. Goýlan baýraklary almak ugrunda pälwanlar göreşiň berk düzgün-kadasyna eýerip, özara bäsleşýärler, şonda ähli märekäniň ünsi olara gönügip, toý şowhuny has-da artýar. Ogşuk, ikiýaşar duluç, öküz, göle ýaly uly mallary göreşe baýrak hökmünde goýýarlar. Toýlara ýakyn-alysdan pälwanlar çagyrylýar. Ýurdumyzyň welaýatlarydyr etraplarynda, oba-kentlerinde baýrak goýluşy tapawutly bolsa-da, toý göreşleriniň geçirilişinde umumylyklar köpdür. Göreş geçirmek üçin amatly, gumluk, ýumşak ýer saýlanyp, onuň daşynda tomaşaçylar tegelenip oturýarlar, ortada pälwanlara göreşmäge ýer goýulýar. Göreşi guramaçylykly geçirmek, ýeňijileri kesgitlemek üçin il-ulus tarapyndan hormatlanýan, göreşden başy çykýan adamlar emin saýlanýar. Eminler ortada gezip, göreşiň gidişine ýakyndan gözegçilik edýärler. Merkezi Garagumda ýerleşýän çarwa obalarynda öňden gelýän düzgüne laýyklykda, toý göreşine nähili görnüşli baýrak bolsa-da, dört-dörtden goýulýar. Aýdaly, mal, keçe ýa başga hili öý goşy baýrak goýulsyn, tapawudy ýok, şonuň sany dört bolmaly. Gymmatly baýraklar göreşiň başynda goýlup, dört tokly, dört çebiş tutmak öňden gelýän adatdyr. Baş b

Pederlerimiziň çarwaçylyk ýörelgeleri

Gowkanyň we kakmajyň taýýarlanylyşy Bu barada etrabyň Şamahy obasynyň ýaşaýjysy Nartäç Maşadowa şeýle gürrüň berdi:

Miweli daragt

Bahar pasly özüniň ýaşyl begrese bürenen tebigaty, al-elwan gülleri, parç bolan läle-reýhanlary bilen owadan. Türkmen sährasyna kükräp gelen bahar pasly häzirki zaman türkmen şygryýetine ýaz şemalynyň mylaýymlygy, gülleriniň näzikligi we bahar howasynyň hoştaplygy duýlup duran goşgulary bilen girip gelen Miwe Tuwakbaýewanyň döredijiliginiň esasy gönezligidir. Şahyr zenanyň dürli döwürlerde neşir edilen «Sähra gyzy» (1981 ý.), «Sallançak» (1985 ý.), «Çöregiň tagamy» (1991 ý.) atly goşgular ýygyndylary okyjylaryň gyzgyn söýgüsine mynasyp boldy. Miwe Tuwakbaýewanyň özboluşly döredijilik ýoly bar. Şahyr söz bilen inçe duýgularyň suratyny çekýär. Şygryýet dünýäsi — bu duýguly dünýä. Oňa mähir-muhabbet gerek. Döredijilik üçin irginsiz gözleg, synmajak yhlas gerek. Söz, şygyr bu — nur. Şahyr onuň bilen ynsanlaryň köňül külbesini ýagtyltmaly.

Döredijilik adamlarynyň durmuşyndan

Myhmançylykda dörän saz Wiktor Uspenskiý 1927-nji ýylyň ýanwar aýynyň başynda Türkmenistan boýunça ikinji saz-etnografik saparyna çykmak üçin Aşgabada gelipdir. Saparyň birinji böleginde Kerkiden Amyderýa boýunça aşaklygyna — Çärjewe çenli (häzirki Türkmenabat) gaýykly geçmek meýilleşdirilipdir. Sapara girmek üçin ähli zerur resminamalar taýýar edilipdir. Emma birdenkä, ol näsaglap, lukman oňa sapara gitmäge rugsat bermändir. Ol lukmana özüni bejerdip, Aşgabat töwereklerinde işlemäge mejbur bolupdyr. Hally bagşynyň, Amangeldi Gönibegiň, Täçmämmet Suhangulyýewiň hem-de Sary bagşynyň çalan aýdym-sazlaryny ýazga geçiripdir. Kerkä aprel aýynyň ortalaryna gelip, şäheriň Daýhanlar öýünde düşläpdir.

Arheologik tapyndylaryň täsin nusgalary

Ta­ry­hy­myz­da ata-ba­ba­la­ry­my­zyň dö­re­den mil­li gym­mat­lyk­la­ry, şol san­da sun­gat eser­le­ri ha­kyn­da­ky mag­lu­mat­lar we ýa­dy­gär­lik­ler bu gün­ki gün­de ýaş ne­sil­ler üçin ba­ha­sy­na ýe­tip bol­ma­jak baý­lyk ha­sap­la­nyl­ýar. Se­bä­bi eziz Wa­ta­ny­my­zyň iň ga­dy­my ýa­şaý­jy­la­ry il­kin­ji di­ni ynanç­la­ry­ny, ru­hy me­de­ni­ýe­ti­ni di­ňe sun­gat eser­le­ri­niň üs­ti bi­len be­ýan edip­dir­ler. Şol sun­gat eser­le­ri­niň ha­ta­ryn­da Wa­ta­ny­my­zyň çä­gin­de ýer­leş­ýän ar­heo­lo­gik ýa­dy­gär­lik­ler­den ta­py­lan ze­nan keşp­li heý­kel­le­r aý­ra­tyn bel­len­mä­ge my­na­syp­dyr. Bu ze­nan heý­kel­le­ri di­ňe bir bi­ziň ata-ba­ba­la­ry­my­zyň dö­re­den il­kin­ji ru­hy me­de­ni­ýe­ti­niň ýa­dy­gär­li­gi bol­man, eý­sem, iň ga­dy­my dö­wür­ler­de ila­tyň ze­nan­la­ra go­ýan hor­ma­ty­ny, me­de­ni­ýet­de, sun­gat­da ýe­ten sep­gi­di­ni şöh­le­len­dir­ýän ta­ry­hy çeş­me bo­lup hyz­mat ed­ýär. Ze­nan heý­kel­le­ri­ni ýa­sa­mak tä­ze daş asy­ryn­dan (bi­ziň eý­ýa­my­myz­dan öň­ki VII-VI asyr) göz­baş alyp gaýd­ýar. Olar şol dö­wür­de öz­bo­luş­ly sa­da gör­nüş­de ýa­s

Halk hekaýatlaryndan

Beýiklik Bagban ýoluň gyrasynda almanyň nahalyny oturtdy. Ol baharda ýaşyl pyntyk çykardy. Soňam topragyň yssy mährini, Günüň ýyly çoguny sorup ösmäge başlady. Şeýde-şeýde kölegesi Gün bilen aýlanyp duran daragt boldy.

Mirasgäriň ýandepderçesinden

SYNYKÇY Öňräk tanyşlarymyň biri jaň edip: “Gadymy kesp-kärler barada ýazypsyň, näme, synykçy ýadyňa düşmedimi?” diýdi.

Haly — halkyň hakydasy

Pazyryk halysynyň müňlerçe ýyllyk taryhy halkymyz bu beýik sungatynyň adamzat durmuşyndaky ornunyň örän uludygyny aýan edýär. Halynyň taryhy bu senediň gymmatynyň ynsan durmuşy bilen baglydygyny görkezýär. Halynyň taryhy öwrenilende onuň diňe bir gelip çykyşy, nagyşlarynyň manysy, dokalyş tilsimleri bilen çäklenmek bolmaýar. Gadym döwürlerden bäri halyçylyk halkymyzyň maddy, ykdysady durmuşynyň bir pudagy bolup gelipdir. Halyçylyga önümçiligiň köp pudaklary gatnaşýar. Mysal üçin, saryja goýunlary ýetişdirýän çopanlaryň, ýüňi işläp, ýüp taýýarlaýanlaryň, boýagçylaryň, dokma senetlerini ýasaýan ussalaryň zähmeti bolmazdan, halyçylygy göz öňüne getirmek kyn. Haly taýýar önüm bolanyndan soň, onuň haryt hökmünde söwda dolanyşygyna çykarylmagynyň özi-de, halynyň maddy gymmatlyk hökmündäki ornunyň ýokarydygyny görkezýär. Gadym döwürlerde-de, häzirki wagtda-da el halysynyň maddy gymmatlyk hökmünde ykdysadyýetimizde, halkyň durmuşynda orny uludyr. Metbugat habarlaryna görä, diňe bir geçen ýylda «Türkmenhaly» döwlet birleşiginiň kärhanalarynda 28 müň 560 inedördül metr el halylary we haly önümleri dokalypdyr. Olaryň 2 müň 495 inedördül metri eksport edilipdir. Halyçylyk pudagy telekeçiler tarapyndan hem ösdürilýär. Şeýle hem halyçylyk türkmenleri

Milli edep mekdebi

Halkymyzyň gözbaşyny iňňän irki döwürden alyp gaýdýan toý däp-dessurlary ata-babalarymyzdan we ene-mamalarymyzdan bize miras galan milli edep mekdebidir. Bu ýörgünli däp-dessurlarda, esasan, il-günüň agzybirligini, birek-birege sylag-hormatyny berkitmek, maşgala abadançylygyny gazanmak ýaly mukaddes ýörelgeler öňe sürlüp, ýagşydan-ýagşy niýet-arzuwlar edilýär. Häzirki döwrümizde hem giň gerimde dowam etdirilýän bu milli ýörelgelerimiz şahandaz halkymyzyň asyrlarboýy owadanlyga, gözellige we ruhubelent ýaşaýşa bolan gatnaşygyny äşgär edýär. Gadymy döwürden bäri dowam edip gelýän milli toý däplerimize laýyklykda gyz durmuşa çykarylanda atasy ak pata berýär. Gyza pata berlende, köplenç, arzuw-islegler şahyrana, çeper söz bilen şeýle beýan edilýär:

Ömür-örküm aýdym bilen sazymdyr

Tanymal bagşy-sazandalaryň haýsy biriniň ömür ýoluna ser salsaň, olaryň köpüsiniň döredijiliginiň mekdep ýyllarynda hereket eden aýdym-saz gurnagyndan baş alyp gaýdýandygyna göz ýetirýärsiň. Lebaply onlarça bagşy-sazandalaryň sungatdaky ilkinji ädimleri hem mekdep ýyllaryndan gözbaş alýar. Mekdep gurnagyndan aýdym-saza imrigen sazandalaryň biri-de Allanazar Hudaýnazarow bolmaly. Ol ilkinji halypasy hökmünde mekdebiň aýdym-saz gurnagynyň ýolbaşçysy, mugallym Juma Annamämmedowy hormat bilen ýatlaýar. Medeni-köpçülik çärelerinde eden çykyşlary, bagşy Haýytly Mämmetdurdyýew bilen ýakyndan tanyş bolmagy onuň ykbalyny aýdym-saza baglaýar. Mandolina, skripka saz gurallarynda saz çalyp başlamagy onuň sungata bolan höwesini has-da artdyrýar. Skripkanyň gyjaga ýakynlygy Allanazarda şu milli saz guralyny çalmaga söýgi döredýär. Skripkanyň käbir basuwlarynyň, saz öwüşginleriniň gyjakda ulanylmagy sazyň labyzlylygyny artdyrýar.

Kak suwuny durlajak bolsaň...

Baharyň hoştap howaly günleriniň birinde, Garagum ýaýlasyna üç-dört bolup, ýeňil ulagda gezelenje çykdyk. Täzelikde çabga ýagyp, sährany suw-sil eden ekeni. Kaklar suwdan dolup, töweregindäki takyrlar köl bolup ýatyrdy. Birden uzakdan salgym göründi. Ýöne bizi gözümiz aldaman ekeni. Golaý barsak, salgymdyr öýdenimiz suw basan takyr bolup çykdy. Giň giden takyr köl bolup çaýkanyp ýatyrdy. Onuň ortasynda bolsa, bir süri ördekdir gaz ýüzüp ýördi.

Milli ýörelge — ömre görelde

Berkarar döwletimiziň bagtyýarlyk döwründe belent ruhly, hemmetaraplaýyn ösen şahsyýeti kemala getirmek wajyp wezipe hökmünde kesgitlendi. Gahryman Arkadagymyz ösüp gelýän ýaş nesliň watansöýüji, halkymyza wepaly, ylymly-bilimli şahsyýetler bolup ýetişmegi ugrunda aladalar edýär. Munuň üçin ähli zerur bolan işler durmuşa geçirilýär. Şeýle-de bu işi amal etmekde şöhratly taryhymyzy öwrenmegiň hem tutýan ornuna uly baha berilýär. Çünki halkymyzyň taryhynda öçmejek yz goýan şahsyýetleriň durmuş ýoly, ata-babalarymyzyň ýol-ýörelgeleri ýaş nesli Watana, il-halka wepaly, tutanýerli, maksada okgunly, arassa ahlakly, ynsanperwerlik ruhunda terbiýelemekde nusgalyk görelde bolup durýar. Hormatly Prezidentimiziň parasatly baştutanlygynda ýurdumyzyň taryhy giňişleýin öwrenilip, ata Watanymyzyň at-abraýyny beýgelden görnükli şahsyýetlerimiziň sarpasy belent tutulýar. Maddy gymmatlyklarymyz gaýtadan dikeldilip, olar ata-babalarymyzyň ýaşaýyş-durmuşyny öwrenmekde ýaşlar üçin esasy çeşmeleriň biri bolup durýar. Ýurdumyzyň dürli künjeklerinde ýerleşýän taryhy ýadygärliklerimize gezelençler guralyp, ol ýeriň taryhy aýratynlygy, häzirki döwürdäki ähmiýeti barada giňişleýin maglumat berilýär. Bu bolsa biz — ýaşlaryň ata-babalarymyzyň edim-gylymlaryny öwrenmegimiz, ol

Gözelligiň nusgasy — dokmaçy gelin-gyzlar

Serdar şäheriniň medeniýet öýünde Türkmenistanyň Zenanlar birleşiginiň Merkezi geňeşiniň, Türkmenistanyň Kärdeşler arkalaşyklarynyň Milli merkeziniň we Türkmenistanyň Dokma senagaty ministrliginiň bilelikde yglan eden «Arkadagly Diýarda gözelligiň nusgasy — dokmaçy gelin-gyzlar» atly bäsleşigiň welaýat tapgyry geçirildi. Bäsleşige gatnaşan dokmaçy gelin-gyzlar hormatly Prezidentimiziň «Enä tagzym — mukaddeslige tagzym» atly kitabynyň zenan ykbalyna ýetirýän täsirini, durmuşdaky ähmiýetini wasp etdiler. Wideoşekilleriň üsti bilen welaýatymyzyň etrap-şäherlerinde el işlerinde ulanylýan gadymy we häzirki zaman nagyşlaryny görkezdiler. Şol nagyşlaryň döreýşi, gelip çykyşy hakynda gürrüň berdiler. Çeper elli zenanlar eminler tarapyndan tabşyrylan el işlerini ökdelik bilen ýerine ýetirdiler. Nagyşlaryň gadymy nusgalary bilen baglanyşykly yrymlary, däp-dessurlary, rowaýatlary, aýdyşyklary, gazallary aýdyp berdiler. Zenan zehininden döreýän keşde-nagyşlarymyzyň gadymy nusgalaryny kämilleşdirmäge, arkama-arka dowam edip gelýän ýol-ýörelgelerimizi ýaş nesillere ýetirmäge giň ýol açýan Gahryman Arkadagymyza tüýs ýürekden alkyş aýtdylar.