''Demokratiýa we hukuk'' žurnaly

Esaslandyryjysy: Türkmenistanyň Döwlet, hukuk we demokratiýa instituty
Salgysy: Aşgabat şäheri, A. Nowaýy köçe 2022 jaý 86
Telefon belgileri: 38-06-00

Žurnaly PDF görnüşinde ýükläp almak

Makalalar

Gandymyň seýrek görnüşi

Biziň tebigatymyz ösümliklere baý. Ýöne uzak ýyllaryň dowamynda şol ösümlikleriň san taýdan seýrekläni-de, ünsli goraga mätäçleri-de bar. Şolaryň biri-de «Gamgyn gandym» agajydyr. Ol kyrkbogunlylar maşgalasyna degişli ýarymgyrymsy agaçjykdyr. Onuň boýy 50 santimetr töweregi, baldagy agaçlaşan, ýere golaý ösýär. Ýapraklary bogunly. Ownujak ak gülli. Miweleri gyzyl, kähalatlarda sarymtyl, şarşekilli, gyldyrganly. Ol baldaklaryny dökýän, gurakçylyga çydamly ösümlikleriň biri bolup, tohumlaryndan köpelýär. Köpeliş döwri 4-5 ýyldan soň başlanýar. Aprel-maý aýlarynda gülleýär, iýun-iýul aýlarynda miweleýär. Ol Kiçi Balkanyň günorta-günbatarynda, Gumdag şäherçesiniň töwereginde ösýär. Çäge syramagy bilen dörän, bozulan ulgam-aklaň çägeliklerde, gipsli toýunlaryň açylan ýerlerinde bitýär. 2008-nji ýylda bilermenler tarapyndan geçirilen sanawlaryň we barlaglaryň netijesinde bu agajyň 20-den gowrak düýbi hasaba alyndy.

23 Fewral 2021

Tebigat

Gözel tebigatymyza buýsanç

Tebigat bilen sazlaşykly ýaşamak, daş-töweregimizi gurşap alýan gözelliklere hossarlyk gözi bilen garamak türkmen halkynyň nesilden-nesle dowamat-dowam bolup gelýän ajaýyp häsiýetleriniň biridir. Bular ýaly häsiýet Ýer togalagynda bar bolan ähli halklara mahsusdyr. Şeýle hem agzybir halkymyzyň bagy-bossanlyga, haýwanat dünýäsine bolan garaýşynda aýratyn bir adaty bolmadyk mähremlik alamatlary mese-mälim duýulýar. Mälim bolşy ýaly, döwlet Baştutanymyzyň parasatly başlangyjy bilen ýurdumyzda ýylyň-ýylyna güýz we ýaz pasyllarynda köpçülikleýin bag ekişlik dabaralarynyň geçirilmegi, eziz Diýarymyzyň gözelliginiň has-da artdyrylmagy bilen bilelikde ekologiýa abadançylygynyň derejesini-de ýokarlandyrýar. Ynha, 12-nji fewralda geçirilen Türkmenistanyň Ministrler Kabinetiniň giňişleýin mejlisinde Türkmenistanyň Garaşsyzlygynyň şanly 30 ýyllygy mynasybetli ekilýän bag nahallarynyň möçberini artdyrmak maksady bilen Türkmenistanyň Prezidenti Karara gol çekdi. Munuň özi saýaly, pürli, miweli baglaryň we üzümiň has-da köpelmegine, tebigatymyzyň has-da gözelleşmegine oňat täsirini ýetirer.

23 Fewral 2021

Tebigat

Tebigaty — gül-gülüstün, ady — dillerde dessan

Baý ösümlik we haýwanat dünýäsi bilen tapawutlanýan ýurdumyzyň gözel tebigaty ýylyň islendik paslynda adamlary özüne maýyl edýär. Allanyň nazary siňen bu keramatly topragymyzy, ajaýyp tebigatymyzy şahyrlar şygyrlarynda, bagşylar aýdymlarynda, ýazyjylar bolsa kyssa eserlerinde ýokary çeperçilik derejesinde inçelik bilen wasp etmegi başarypdyrlar. Garaşsyz we hemişelik Bitarap Türkmenistan Watanymyzda tebigaty goramak babatda döwlet derejesinde uly işler alnyp barlyp, bu ugurda kanunçylyk ulgamy hem yzygiderli kämilleşdirilýär. 2020-nji ýylda kabul edilen «Ekologiýa maglumaty hakynda» Türkmenistanyň Kanunyny munuň aýdyň subutnamalarynyň biri hökmünde görkezmek bolýar. Bu kanun ekologiýa maglumatlaryna elýeterliligi üpjün etmegiň hukuk, guramaçylyk, ykdysady we durmuş esaslaryny kesgitleýär hem-de ýuridik we fiziki şahslaryň daşky gurşawyň ýagdaýy we tebigy serişdeler barada doly, dogry we öz wagtynda maglumaty almaga bolan hukuklaryny üpjün etmäge gönükdirilendir.

22 Fewral 2021

Tebigat

Erik gülläpdir

Göräýmäge, diňe bir sütünlik baldagy däl, eýsem, şahalary-da gasyn-gasyn bolup duran erik bagy äwmezek ýaly. Ýöne onuň entek ýere ýyly gitmänkä, ýyldyz senenamasyndaky «Çarwa nowruzy» ýa-da «Nowruz» döwri hakda-ha söz ýok, eýsem, «Garagyşyň» orruk ortarasynda gülläp başlamagy bolsa, köp zatlar hakyndaky oý-pikirleri, deňeşdirmeleri seriňe doldurýar. Adatça, ýanynda dürli gülküli wakalary gürrüň berseňem, bir ýylgyrdyp bolmaýan adamlar bolar-a. Ana, şolaryň juda agras görünseler-de, käteler ýürekleriniň ýukadygyna göz ýetirip, haýran galarsyň. Olary öz ýanyňdan duýga, mähre garybrak hasaplap ýörensiň welin, birdenkä bilelikde dartgynly wakalar bilen kalbyňy elendirýän filme tomaşa etmeli bolaýsaň ýa-da durmuş şowsuzlyklaryndan habar berýän daşary ýurt gepleşiklerine bile seredäýseň welin, häli-şindi ýuwaşlyk bilen gözleriniň owasyny süpürýändigine şaýat bolarsyň. Erik bagynyň paýtagtymyzyň dürli ýerlerinde: seýilgählerde, ýaşaýyş toplumlarynyň ýanýodalaryny etekläp oturan baglaryň arasynda patraga dönen güllerinden gözüňi aýrasyň gelenok. Ýaňy «Kiçi çilleden» çykyp, öz ýanyňdan: «Ynha, bu gün-ertir togsan dolup, ýere-de ýyly gider, nesip bolsa» diýip, günüňi hasaplap ýörkäň, güle duran bagy synlamak juda ýakymly ahyry.

22 Fewral 2021

Tebigat

Howa maglumaty

Türkmenistanyň Oba hojalyk we daşky gurşawy goramak ministrliginiň Gidrometeorologiýa baradaky gullugynyň ýurdumyzda şu hepdäniň dowamynda boljak howanyň ýagdaýy barada berýän maglumaty: Balkan welaýatynda üýtgäp durýan bulutly howa bolup, hepdäniň birinji ýarymynda we ahyrynda gar gatyşykly ýagyş ýagar. Demirgazyk-günbatardan gündogara ugruny üýtgedýän, tizligi sekuntda 8 — 13 metrden 12 — 17 metre ýetýän şemal öwser. Howa gijelerine -2... -7 gradus sowukdan +1... +6 gradus aralygynda maýyl, gündizlerine +8... +13 gradus, welaýatyň kenarýaka etraplarynda +3... +8 gradus maýyl bolar.

22 Fewral 2021

Tebigat

Durnukly ösüşiň maksatlary

«Türkmenistan — parahatçylygyň we ynanyşmagyň Watany» ýylymyz uly üstünliklere, ösüşlere beslenýär. Gahryman Arkadagymyzyň parasatly baştutanlygynda durmuşa ornaşdyrylýan beýik işler ýurdumyzyň dünýädäki abraý-mertebesini has-da belende göterýär. Garaşsyz, baky Bitarap Watanymyzda täsin tebigaty gorap saklamak, onuň baýlyklaryny rejeli peýdalanmak, suw, ýer we biologiki serişdelerini gaýtadan dikeltmek, howanyň hapalanmagynyň öňüni almak, çölleşmä garşy göreş alyp barmak, tokaý zolaklaryny giňeltmek, ekologiýa boýunça wagyz-nesihat etmek babatda belli bir maksada gönükdirilen işler alnyp barylýar.

21 Fewral 2021

Tebigat

— Bilgirje, aýsbergler barada gyzykly maglumatlary bilesimiz gelýär...

— Aýsbergler Antarktidanyň we Arktikanyň kenarýaka böleginden bölünip aýrylýan ägirt uly buz bölekleri bolup, olara başgaça «buzdaglary» hem diýilýär. Bu äpet buz bölekleri bölünip gaýdan ýerlerinden erkin ýüzüşe çykanlaryndan soň, ummanlaryň akymyna görä hereket edip, müňlerçe kilometr arany açýarlar we ýyly ýurtlaryň ýerleşýän ýerlerine çenli baryp ýetýärler. Arktikadan bölünip gaýdan buzdaglaryň 4000 kilometr aralygy geçip, Bermud adalaryna çenli, Antarktidadan ýüzüp gaýdan aýsbergleriň 5000 kilometr ýol söküp, Rio-de-Žaneýronyň kenarlaryna çenli ýetýän ýagdaýlary hem bolýar. Aýsbergleriň dykyzlyk derejesi deňiz suwunyň dykyzlygyndan 10 göterim pesdir. Şonuň üçin hem daşky görnüşiniň juda uludygyna we agramynyň müňlerçe tonna ýetýändigine garamazdan, olar suwuň düýbüne çümmeýärler. Şeýle hem olaryň göwrüminiň 90 göterim bölegi elmydama suwuň aşagynda ýerleşýär. Suwuň üstündäki görünýän bölegi bolsa onuň bary-ýogy 1/10 bölejigidir.

21 Fewral 2021

Tebigat

Ösümlikler

Atdamak — selmeler maşgalasyna degişli birýyllyk dermanlyk ot. Türkmenistanda onuň 1 görnüşi duş gelýär. Aýgül — myhaklar maşgalasyna degişli köpýyllyk ösümlik. Ýurdumyzda onuň 24 görnüşi duş gelýär. Dünýäde 500 görnüşi bolan dag derman ösümligi.

21 Fewral 2021

Tebigat

1400 ýaşly agaç

Her ýyl oktýabr aýynyň ahyrynda on müňlerçe adam Hytaýyň Gu Guanýin ybadathanasyna ajaýyp gingko biloba bagynyň ýapraklaryny döküşini we ybadathana toplumynyň ýaşyldan altyna «boýalyşyny» synlamak üçin gelýär. Hytaýyň Şensi welaýatynyň Žunnan (Zhongnan) daglaryndaky Gu Guanýin ybadathanasynda Hytaýyň taryhyndaky beýik hökümdarlaryň biri bolan Tan dinastiýasynyň (618 – 907) imperatory Li Şiminýa üçin ekilen 1400 ýaşly gingko biloba bagy ösýär.

21 Fewral 2021

Tebigat

Pakistanda «Miýawiki» tokaýlary döreýär

Pakistanda ýapon ekerançy alymlary tarapyndan işlenip düzülen «Miýawiki» usuly boýunça ýöriteleşdirilen Tokaý maksatnamasyna badalga berildi. Bu usul bilen ozalkylaryndan 10 esse çalt we 30 esse gür agaçlygy ýetişdirmek mümkindir. Taslamanyň başynda ýurduň premýer-ministri, kriket boýunça öz döwründe dünýäniň iň güýçli türgenleriniň hatarynda tanalan Imran Han dur. Hatda täze taslama hakynda onuň özi şeýle düşündiriş berdi: «Ýaponiýada şeýle gysga döwürde gür tokaýlygy emele getirip bolýandygyna hut özüm şaýat boldum. Bu ýagdaý howanyň hapalanmagynyň garşysyna hem çalt we netijeli göreş bolar. Munuň üçin Lahorda 1 –2 gektara barabar bolan 50 sany ýeri saýlap aldyk. Ilkinji synaglar örän üstünlikli geçdi».

21 Fewral 2021

Tebigat

Gyşyň mawy reňki

(Bathyz gündeliginden) Men gyşyň reňkini akdyr öýderdim. Ýöne Bathyzda bu düýbünden beýle däl eken...

20 Fewral 2021

Tebigat

Ekologiýa bilen sagdynlygyň sazlaşygy

Häzirki wagtda ýurdumyzda tebigaty gorap saklamakda, ekologiýanyň arassalygyny gazanmakda baý tejribe toplandy. Hormatly Prezidentimiziň taýsyz tagallasynyň netijesinde tebigy gurşawy goramaga we ony baýlaşdyrmaga gönükdirilen işlere toplumlaýyn çemeleşilýär. Muny ýurdumyzyň ösümlik dünýäsini baýlaşdyrmakda, ýerleriň hasyllylygyny gowulandyrmakda, suwy tygşytly ulanmakda we durmuşa ornaşdyrylýan beýleki tutumly işlerde görmek bolýar.  Daşky gurşawyň arassalygy adam saglygyna oňaýly täsir edýär. Adam tebigat bilen berk aragatnaşykda bolýar. Şonuň üçinem halkymyz tebigata aýawly çemeleşip gelipdir. Tebigatyň ösümlik dünýäsini, janly-jandarlaryny goramak ata-babalardan gelýän sogap iş hasaplanýar. Ýurdumyzyň ösümlik dünýäsi örän baýdyr we dürli-dürlüdir. Onda ençeme dermanlyk ösümlikler ösýär. Bular barada Gahryman Arkadagymyzyň «Türkmenistanyň dermanlyk ösümlikleri» atly ylmy-ensiklopedik işinde giňden beýan edilýär.

19 Fewral 2021

Tebigat

Bagym bar — barym bar

Hormatly Prezidentimiziň taýsyz tagallasy bilen her ýylyň ýaz we güýz pasyllarynda ýurdumyzyň ähli ýerinde dürli görnüşli saýaly, pürli we miweli baglary ekmeklik asylly däbe öwrüldi. Daş-töweregimizi gurşap alan gözellikleri görmäge göz gerek. Ähli janly-jandaryň dem alýan howasyny tämizläp durýan tebigatyň ösümlik dünýäsi — durmuşyň gözelligi hem gönezligi. Döwlet Baştutanymyz halkymyza hemişe bagdyr gül ekip, daş-töweregimizi gözelleşdirmäge, olaryň döredýän tämiz howasyndan dem alyp ýaşamagy,  howamyzyň hemişe arassalanyp durmagyny gazanmagy, boş wagtlaryňda Saglyk ýoluna çykmagy, säher bilen dagyň kalbyňy heýjana salýan tämiz howasyndan dem alyp, saglygyňy berkitmegi, bedenter-biýedir sport bilen yzygiderli meşgullanmagy sargyt edýär. Bu işde Gahryman Arkadagymyz nusgalyk görelde görkezýär. Milli Liderimiziň bag ekmäge badalga berýän ýerlerinde gür baglyk emele gelip, şol ýerler tokaýlyga öwrülýär. Adamlaryň elleri bilen döredilýän tokaýlyklar ýurdumyzyň çar künjegini gurşap alyp, ekologiýa ýagdaýyny has-da gowulandyrýar. Diýarymyzy bagy-bossanlyga öwürmek baradaky maksatnamanyň durmuşa geçirilmeginiň düýp manysy halkymyzyň saglygyny goramakdan, ekologiýa abadançylygyny gazanmakdan ybaratdyr. Şonuň bu il bähbitli, döwlet ähmiýetli işe goşa

19 Fewral 2021

Tebigat

Türkmenistan — bagy-bossan

Şäheriň gözelligi ugrunda Welaýat merkeziniň bag-seýilgäh ulgamynyň täze agaçlar, güller bilen üstüniň ýetirilmegine Daşoguzyň arassalaýyş we abadanlaşdyryş trestiniň zähmet topary uly goşant goşýar. Mysal üçin, geçen ýylyň güýz möwsüminde onuň hünärmenleri özleriniň garamagyndaky açyk görnüşli nahalhananyň çäginde hemişe ýaşyl öwsüp oturan pirikato gyrymsy bezeg agaçlarynyň nahallaryny ekdiler. Ol gyrkyp, dürli şekilleri ýasap bolýandygy bilen tapawutlanýar. Häzirki wagtda şäheriň dürli künjeklerinde ondan ýasalan şekilleri görmek bolýar. Ýerli toprak-howa şertlerine uýgunlaşan bu agaçlaryň sany has köpelse, onda onuň welaýat merkeziniň tokaý zolagynyň öňküden hem gözelleşmegine ýardam etjekdigi şübhesizdir.

19 Fewral 2021

Tebigat

Dünýäniň gymmatbahaly daşlary

Biz dünýäniň iň gymmatbahaly daşy göwherdir diýip pikir edýäris. Emma ol beýle däl. Tebigatda göwher ýaly täsin, owadan, käte gymmatlygy boýunça ondan hem ýokary, ýöne seýrek duş gelýän minerallar hem bar. Adatça, olaryň gymmatlygy daşyň tebigylygy, seýrekligi, owadanlygy hem-de oňa bolan islegiň ýokarylygy bilen ölçenýär. Makalamyzda şol gymmatbahaly daşlaryň sanawyny bermegi makul hasap edýäris. Gyzyl almaz — almaz toparynyň örän gymmat görnüşi we dünýäde iň gymmat mineraldyr. Adamzat taryhynda bu mineralyň birnäçe görnüşleri tapylypdyr we olaryň köpüsi örän kiçi agramda bolupdyr (iň kiçisi 0,5 karatdan hem az). Gemmologiýa ylmynda almazyň bu görnüşiniň tebigy reňki goýy gyrmyzy diýlip hasap edilýär. Reňkli almazlaryň ýeke-täk mesgeni Argaýyl (Awstraliýa) almaz känleri bolup, ondan her ýylda sanalgyja möçberde daş alynýar. 0,1 karat agramda bolan bu mineralyň tebigy görnüşi, adatça, diňe auksionlara çykarylýar.

19 Fewral 2021

Tebigat

Sahypamyzyň myhmanlary

Deňiz pyşdyly tennisiň topy ýaly ululykdaky ýumurtgadan çykanyndan soňra, çägelikdäki hininden çykyp, deňze tarap süýşüp başlaýar. Ol suwa ýetýänçä, guş, leňňeç ýaly duşmanlaryndan goranmaga, tolkunlara özüni atanyndan soňra bolsa, beýleki deňiz jandarlaryndan gaçmaga mejbur bolýar. Olar ýumurtgadan çykan ugruna näme etmelidigini we haýsy tarapa ýöremelidigini gowy bilýärler.

17 Fewral 2021

Tebigat

Tebigat ýaşaýşyň çeşmesi

Berkarar döwletimiziň bagtyýarlyk döwründe ekologik howpsuzlygy üpjün etmek, daşky gurşawy goramak, tebigy maddalary tygşytly ulanmak, suw serişdesini rejeli peýdalanmak, çölleşmä garşy göreşmek, şahsyýetiň aň-düşünjesini we ekologiýa medeniýetini kämilleşdirmek, sporty ösdürmek meseleleri hormatly Prezidentimiz Gurbanguly Berdimuhamedowyň alyp barýan döwlet syýasatynyň ileri tutulýan ugurlary bolup durýar. Häzirki wagtda ekologiýa meseleleri global häsiýete eýe bolup, dünýä jemgyýetçiliginden täze innowasion dolandyryş çözgütlerini kabul etmegi talap edýär, sebäbi bu gün tebigat bilen jemgyýetiň arasyndaky gatnaşyklaryň sazlaşygyna adamzadyň ýaşaýyş-durmuşy, ösüşi, geljegi, ekologiýa gönüden-göni bagly bolup durýar. Şu ýylyň 12-nji fewralynda geçirilen Türkmenistanyň Ministrler Kabinetiniň giňişleýin mejlisinde Berkarar döwletimiziň bagtyýarlyk döwründe ýurdumyzy bagy-bossanlyga öwürmek boýunça alnyp barylýan işleri has-da ýaýbaňlandyrmak hem-de Türkmenistanyň Garaşsyzlygynyň şanly 30 ýyllygy mynasybetli ekilýän bag nahallarynyň möçberini artdyrmak maksady bilen, Türkmenistanyň Prezidenti «Ýurdumyzda 2021-nji ýylda bag ekmek hakynda» Karara gol çekdi. Resminama laýyklykda, Türkmenistanda 2021-nji ýylda saýaly, pürli, miweli baglaryň we üzümiň, şol

17 Fewral 2021

Tebigat

Tebigat — bereket hazynasy

Türkmen topragynyň baý ösümlik we haýwanat dünýäsini gorap saklamak häzirki döwrüň möhüm wezipeleriniň biri bolup durýar. Hormatly Prezidentimiz bu meselelerde dünýä nusgalyk ýörelgä eýerýär we degişli edara-kärhanalaryň öňünde jogapkärli wezipeleri goýýar. Olara laýyklykda möhüm resminamalar kabul edilýär. Şeýle resminamalaryň arasynda Türkmenistanyň Milli tokaý maksatnamasy hem bar. Bu iri göwrümli maksatnama laýyklykda ýurdumyzy bagy-bossanlyga büremek, täze tokaý zolaklaryny döretmek, şeýle-de howanyň üýtgemegi zerarly ýüze çykýan ýaramaz täsirleri kemeltmek bilen, ilatyň eşretli durmuşda ýaşamagyny üpjün etmek babatda tutumly işler alnyp barylýar. Şeýle ählihalk işine Amyderýa döwlet tebigy goraghanasynyň işgärleri hem saldamly goşant goşýarlar. Biziň goraghananyň direktory Garýagdy Setdarow bilen söhbetdeşligimiz hem şeýle il-ýurt bähbitli işler hakynda boldy. — Garýagdy Setdarowiç, goraghananyň biodürlüligi turuwbaşdan hemmeleri gyzyklandyrýan sowal...

17 Fewral 2021

Tebigat

Suwy şypaly gowak

Köwata gowagy Aşgabatdan 100 kilometr günbatarda ýerleşýär. Gowagyň içindäki uly köl suwy suwa düşmek üçin ýaramlydyr. Köwata gowagynyň kölüniň uzynlygy 80 metre, ini 14 metrden 23 metre çenli bolup, iň çuň ýeri 16 metre ýetýär. Onuň suwunyň temperaturasy mydama 33—38 gradus ýylylykda saklanýar. Onuň suwy ynsan saglygy üçin peýdalydyr. Irki döwürlerden bäri adamlar bu ýerasty kölüň suwunyň adaty bolmadyk häsiýetlerini bilipdirler hem-de deri we iç kesellerini bejermäge gelipdirler. Onuň suwunyň düzüminde kükürtli wodorod, bejeriş häsiýeti ýokary bolan mikro we makroelementleriň onlarçasy bardyr. Has takygy, onuň suwunda 38 görnüşli himiki elementiň bardygy anyklanyldy. Olar içki we deri kesellerinden başga-da, guragyryny we merkezi degna ulgamyny bejermekde peýdalydyr. Ýöne ýürek gan-damar keselleri bolan we gan basyşy kadaly bolmadyk adamlar gowaga girmekden saklanmalydyrlar. Halk arasynda Köwata hakynda birnäçe rowaýatlar bar. Ýerasty gowagyň we kölüň bardygy baradaky ilkinji ylmy maglumat 1856-njy ýylda peýda boldy. Şondan bäri bu ýer adamlaryň gelim-gidimli ýerine öwrüldi. Häzirki wagtda ol bütindünýä jahankeşdeleriniň üns merkezindedir.

17 Fewral 2021

Tebigat

Toprak hem-de ýer hakda

Gaty gatlak, Garagaty — sürülýän gatlagyň astyndaky dykyz gaty gatlak. Bu gatlak ýeriň çuň sürülmezliginiň netijesinde emele gelýär. Däneli ekinleriň we pagtanyň 70-80 göterime çemesi gaty gatlagy deşip ösüp bilmeýär. Netijede ösümlikleriň oňat ösüp bilmeýänligi üçin hasyllylygy-da pes bolýar. Gaýyr ýer — derýanyň ada taşlan ýerindäki ekerançylyk ýer. Onuň topragy küpürçäp duran ýumşak bolýar. Derýanyň ýakyndan akýanlygy üçin toprakdan yzgar çykyp durýar. Şonuň üçin oňa düme gawun-garpyz ekilýär.

17 Fewral 2021

Tebigat