«...Biri goşa tar»

Mahmyt Gaýybynyň meşhur «Gelende bardyr» goşgusynyň ilkinji iki setiri şeýleräk başlaýar: Saz bilen söhbedi ýaman diýmäňler,Adam ata, Howa bolanda bardyr.

Halyçylykda ulanylýan gurallar

Türkmen halyçylyk sungatynyň kökleri müňýyllyklara uzap gidýär. Geçmişde çawy äleme dolan bu senet häzirki döwürde-de gelin-gyzlarymyz tarapyndan üstünlikli dowam etdirilýär. Örän inçe, hysyrdyly iş bolan haly dokamakda darak, synny, keser ýaly iş gurallaryndan peýdalanylýar. Geliň, şolaryň käbir görnüşi dogrusynda gürrüň edeliň! Halyçylykda daraklaryň birnäçe görnüşi ulanylýar. Ussalar olary halyçy gelin-gyzlaryň isleglerine görä, dürli ululykda ýasapdyrlar. Halyçylyk sungatynda işjeň ulanylýan gurallaryň biri-de guýma darakdyr. Guýma görnüşli bu gural ýasalanda, ussalar alýuminiý metalyndan peýdalanypdyrlar. Şeýle görnüşli daragy ýasamak köp zähmeti talap edýän eken. Dokmaçylykda giňden peýdalanylýan gülle darak hem beýleki daraklara meňzedilip ýasalypdyr. Onuň göwresine gurşun gyzdyrylyp goýlupdyr.

Käselere dil bitiren sazanda

Ol wagtlar biz Ýolöten şäherindäki 1-nji orta mekdebiň IX synpynda okaýardyk. Biziň mekdebimiz bilen etrap sazçylyk mekdebi howlynyň içinde bir ýerde ýerleşýärdi. Şol döwürde Bally atly ýaş ýigit Türkmengala etrabyndan “Ýawa” kysymly motosikleti bilen gatnap, çagalara aýdym-saz ugrundan sapak berýärdi. Wagtyň geçmegi bilen dürli saz gurallarynda saz çalyp, aýdyma hiňlenip ýören ýigit bilen tanyşdyk. Görüp otursak, ol käselerde saz çalyp, meşhurlyk gazanan kompozitor Bally Rejebow bolup çykdy. Bally Rejebow Türkmengala etrabynyň häzirki Serdarýap geňeşliginiň Rahat obasynda önüp-ösen, tüýs sähraýy ýigit diýdirýän oba oglanydy. Ol şu obada ýerleşýän 4-nji orta mekdepde okap, bilim aldy. Bu mekdepde aýdym-saz, tans gurnagy işleýärdi. Bally hem dokuz-on ýaşlaryndan şol gurnaga gatnap, sazyň ilkinji notalaryny, tans etmegiň ilkinji hereketlerini öwrendi. Gurnak ýolbaşçysy çepiksije oglanda aýdym-sazdan tebigy üşügiň bardygyny duýup, Bally bilen goşmaça işlemäge wagtyny gysganmady. Dutar, gyjak, baýan, akkordeon, deprek, üflenip çalynýan saz gurallary ýetginjegiň gündelik oýnagy boldy. Mekdepdäki çeper höwesjeňler toparynyň hatarynda pagtaçylaryň, maldarlaryň öňünde çykyş edip, aýdylyşy ýaly, onuň kem-kemden “ýüzi açyldy” gidiberdi.

Geçmişden galan gymmatlyklar

Mirasym — hazyna-genjim Ak bugdaýyň bol hasylyny ýetişdirmegi başaran ata-babalarymyz ondan un almak üçin dürli zähmet gurallaryny, esbaplary, şol sanda daşy oýup sokyny, onuň içine salnan zatlary owratmak, döwmek üçin ujy tommaýly süýri daşy — sokudaşy oýlap tapypdyrlar. Hünärmentçiligiň kämilleşmegi bilen soň-soňlar agaçdan, demirden gurallar hem döräpdir.

Dutar ussasy

«Ol goja senetkär Babagammaryň,//Mähir-yhlasyndan dörän dutarym» diýip, şahyrana setirlerde bellenilişi ýaly, dutar ussaçylygynyň Babagammardan miras galandygy rowaýat edilýär. Bu gadymy hem müdimi senetçilik nesilden-nesle geçirilip, barha kämilleşdirilip, biziň şu günlerimize ýetirilipdir. Dutar ýasamakda uly şöhrat gazanan Gelenje ussa, Han Akyýew ýaly onlarça öz kärine ussat halypalaryň atlaryny aýdym-saz muşdaklary, bagşy-sazandalar häli-häzirlerem dilden düşürmän gelýärler. Ezber ussalaryň elinden çykan dutarlary muzeýlerde ýa-da toý-baýramlarda halka hezil berýän bagşy-sazandalaryň elinde görýärsiň. Dutar ýasamak senetçiligini ösdürmäge saldamly goşant goşan halypalaryň ýoluny bu günki gün olaryň şägirtleri dowam etdirýärler. «Şägirt halypadan ozdurmasa, kär ýiter» diýen pähime eýerip, dutar ýasamak bilen meşgullanýan ussalar Mary welaýatynda hem barmak büküp sanardan kän. Bu gün eli hünärli şeýle ussalary ýurdumyzda geçirilýän toýdur baýramlarda, guralýan sergilerde göreniňde guwanjyň artýar. Olar öz işlerini toý sergilerine çykaryp, dutar ýasamagyň inçe tärlerini halk köpçüligine, ylaýta-da, ýaşlara ýetirýärler. Kärine berlen dutar ussalarynyň biri-de Baýramaly etrabynyň Murgap geňeşliginde ýaşaýan Bäşim Welläýewdir.

Mi­ras (He­ka­ýa)

Ömer SEÝFETDIN, türk ýazyjysy Adamyň öz nebsine diýen etdirip bilmezligi, ähtimal, azap beriji duýgularyň biri bolsa gerek. Birnäçe ýyllap gatnaşyp, barşyp-gelşip ýören adamymyzyň ýaramaz hereketini görsek, kem-kemden daşlaşmak bilen bolýarys ýa-da gatnaşygy bes edýäris. Şeýdibem, birek-birege bolan mylaýym duýgularyň orny sowuk günler bilen çalşylýar. Ýöne ruhumyzdaky «gowulyk, dogruçyllyk, gözellik» diýen ýaly düşünjeleriň haýsy hem bolsa biri şem ýaly sönende, ine, şonda garaňky bir çöle düşýäris. Bu çölde ýekesiräp, adamlara bolan ynamymyz döwülýär. Gam-gussaly ýaşaýyş... Ine, bu günem ruhumdaky gowulygy aňladýan şem söndi. Nirä gitjegimi bilemok adamçylygyny, oňat häsiýetlerini ýitiren sergezdan mysaly. Ýöne bu ýagdaýa duçar bolmagym öz islegim bilen bolmady ahyryn.

Taryhy-medeni miras — halkyň ruhy baýlygy

Berkarar döwletiň täze eýýamynyň Galkynyşy döwründe Watanymyzda giňden bellenilýän şanly seneler, milli baýramçylyklar, halkara derejeli çäreler medeniýet ulgamynda alnyp barylýan işleriň üstünliklere beslenýändiginiň aýdyň güwäsidir. Türkmen halkynyň taryhda baý medeniýetiniň bolandygyny görkezýän, bahasyna ýetip bolmajak gymmatlyklarynyň bardygyny bellemek gerek. Olar dünýäde giňden ykrar edilýär. Magtymguly Pyragynyň golýazmalar toplumynyň ÝUNESKO-nyň “Dünýäniň hakydasy” maksatnamasynyň halkara sanawyna girizilmegi, şahyryň doglan gününiň 300 ýyllygynyň 2024-2025-nji ýyllarda ÝUNESKO bilen bilelikde bellenilip geçilýän şanly seneleriň sanawyna goşulmagy hem munuň anyk mysalydyr. “Pähim-paýhas ummany Magtymguly Pyragy” şygary astynda geçýän şu ýylda ýurdumyzda we daşary ýurtlarda Gündogaryň beýik akyldarynyň doglan gününiň 300 ýyllygy mynasybetli maslahatlar, «tegelek stoluň» başyndaky söhbetdeşlikler, döredijilik duşuşyklary, sergilerdir konsertler geçirilýär. Olaryň esasy maksady dana Pyragynyň edebi mirasynyň mundan beýläk-de wagyz edilmegine ýardam bermekden, bu ugurda ylmy barlaglary çuňlaşdyrmakdan, türkmen nusgawy şahyrynyň şahyrana-filosofik dünýäsine halkara jemgyýetçiligiň ünsüni çekmekden ybaratdyr. Şahyryň goşgularynda beý

Magtymgulynyň şygryýet dünýäsi

«Pähim-paýhas ummany Magtymguly Pyragy» ýyly mynasybetli guralýan dabaralar ýurdumyzyň çar künjegini gurşap alýar. Biz 2024-nji ýylyň 17-nji maýynda şeýle taryhy wakalaryň birnäçesine şaýat bolduk. Söz ussadynyň 300 ýyllyk baýramçylygy mynasybetli paýtagtymyzda halkara derejesinde çäreleriň geçirilmegi, hormatly Prezidentimiziň ak pata bermeginde şahyryň Aşgabadyň günorta künjeginde bina edilen belent heýkeliniň we adybir medeni seýilgäh toplumynyň açylmagy, şeýle-de «Magtymguly» atly kitabyň giň okyjylar köpçüligine ýetirilmegi ähli watandaşlarymyzyň başyny göge ýetirdi. Türkmenistanyň Ylymlar akademiýasynyň Magtymguly adyndaky Dil, edebiýat we milli golýazmalar instituty tarapyndan taýýarlanan şahyryň saýlanan goşgularynyň 271-si ýerleşdirilen ýygyndysynyň türkmen, rus, iňlis dillerinde çap edilmegi Magtymguly Pyragynyň ajaýyp eserleriniň dünýä ýaýylýandygynyň aýdyň mysalydyr. Bu kitapda edep-terbiýe, ahlaklylyk, ynsanperwerlik, dost-doganlyk, mertlik, gahrymançylyk, milli döwletlilik, watançylyk baradaky filosofik garaýyşlary beýan edýän şygyrlar orun alypdyr. Söz ussadynyň şanly toýuna bagyşlanyp çap edilen şygyrlar ýygyndysy ýokary hilliligi, özboluşly bezegleri bilen okyjylarda uly täsir galdyrýar.

Kämilligiň gözbaşy

Edep-terbiýe hakynda gürrüň edilende, halkyň arasynda durmuş tejribesi ýetik adamlaryň aglabasynyň «türkmençilik» diýen düşünjeden gelip çykýan hakykaty ykrar edýändiklerine şaýat bolýarsyň. Edep-terbiýäniň ýazylmadyk kanunlarynda çagany ýaşdan terbiýeläp başlamak, oňa asylly terbiýe bermek halkymyzyň kadasyna öwrülipdir.  Türkmençiligiň edim-gylymlaryny, ýol-ýörelgelerini üýtgewsiz ýerine ýetirýän, asylly maşgaladan çykan çagalar ýagşy işleri ýerine ýetirmäge ukyply bolýarlar. Şahsyýetiň doly derejede kemala gelmeginde onuň çagalyk döwründe çekilen zähmetiň netijesiniň ýokary bolýandygyna anyk göz ýetiren halkymyz ençeme pedagogik garaýyşlary, düzgün-kadalary, däp-dessurlary döredipdir.

Gaýtalanmajak sungat eseri

Dürli döwürlerde ussatlaryň ylhamyny özüne siňdiren milli medeniýetiň tämiz owazlary halkymyzyň kalbyna bakylyk mukamy bolup siňýär. Medeniýet halkyň begenjini, buýsanjyny süňňüne siňdirip, ebedilik tapýar. Nepisligi bilen tutuş dünýäde sungat diýlip ykrar edilen milli halyçylyk senedimiz hem gadyry gaçmaýan gymmatlykdyr. Dünýä derejesinde ady arşa galan halylary dokan ussat gelin-gyzlarymyzyň inçe sungaty il gezip, halka, ýurda şöhrat getirýär. Bu gün dünýäniň haýsy künjeginde bolanda-da «Türkmen halysy» diýlip tanalýan beýik sungat halkymyzyň hem ata Watanymyzyň abraý-mertebesini belentliklere çykarýar. Türkmenleriň haly önümçiligi köklerini gadymyýetden alyp gaýdýar. Ol türkmen halkynyň taryhy, ýaşaýşy, milli däpleri, tebigy howa şertleri bilen berk baglanyşyklydyr. Gözelligi babatda deňsiz-taýsyz hasaplanýan, umumadamzat medeniýetiniň genji-hazynasynda mynasyp orun tutýan halylarymyz türkmeniň dünýä beren naýbaşy gymmatlygydyr. Halyçylyk sungaty inçe, nepis sungat bolmak bilen, ol ene-mamalarymyzyň baý tejribesini özünde jemleýär.

Ynsan kalbyna şygyrlary bilen şöhle saçýan akyldar

“Pähim-paýhas ummany Magtymguly Pyragy” ýylynda Garaşsyz, hemişelik Bitarap Türkmenistan döwletimizde hem-de halkara giňişliginde Gündogaryň görnükli şahyr-filosofy, türkmen edebiýatynyň nusgawy şahyry Magtymguly Pyragynyň doglan gününiň 300 ýyllygy dabaraly ýagdaýda bellenilip geçilýär. Häzirki wagtda bu şanly senä taýýarlyk işleri giň gerimde alnyp barylýar. Bu Magtymgulynyň döredijiliginiň gerimi we onuň türkmeniň ruhy durmuşyndaky orny bilen baglanyşyklydyr. Ynsan kalbyna şygyrlary bilen ýagşylyk, halallyk, watansöýüjilik şuglasyny çaýýan, ruhy lezzet berýän akyldar şahyrymyzyň nakyla öwrülen, öwüt-ündew berýän ajaýyp setirleriniň terbiýeçilik ähmiýeti diýseň uludyr. Magtymguly Pyragynyň şygryýeti egsilmeýän derýa, ruhy teşnelikden gandyrýan güzer kimin ynsanyýeti agzybirlige, päklige, halallyga çagyrýar. Hut şonuň üçin-de söz ussadynyň her bir setiri durmuş şamçyragy bolup kalplara ornaýar. Magtymguly Pyragy sözüň egsilmez güýji we gudraty bilen şygryýet äleminde ady Arşa galyp, milli derejä göterilen akyldar şahyrdyr. Dana şahyrymyzyň paýhasa ýugrulan döredijiliginde nesil terbiýesine degişli şygyrlara uly orun degişlidir. Şahyr hemişe arzuwlan berkarar döwletini gurmak üçin aň-düşünjeli, sowatly adamlary ýetişdirmegiň wajyplygyny dö

Miras

Ýaglyk daňdy Halk arasynda ýaglyk daňdy däbi gadymdan gelýän milli däplerimiziň biridir. Gyza sawçylyga gelnende, oglan tarapyň sözi alnyp, saçak açylýar. Şondan soňra oglanyň ejesi durmuşa çykjak gyza ýaglyk daňýar. Bu däp gyzy adaglamak ýaly däplerimiz bilen hem meňzeşräkdir. Ýöne ondan tapawutlylykda, ýaglyk daňmak däbi saçak açylandan soň ýerine ýetirilýär. Adaglamak bolsa çagalykdan eline ýa-da boýnuna monjuk, bilezik dakmak bilen bellenilýär.

Monjuk — zenan zynaty

Zergärçiligiň iň gadymy we giň ýaýran görnüşleriniň biri hem monjuklardyr. Monjuklar irki döwürlerden bäri gymmatbahaly daşlardan, süňklerden, jandarlaryň dişlerinden, balykgulaklardan, altyn, kümüş we beýleki önümlerden ýasalypdyr. Monjuklaryň, öz gezeginde, saça, boýna, eliň goşaryna, gulaga dakylýan görnüşleri bardyr. Ýaşajyk gyzjagazlaryň gulagy deşilende, sapaga düzülen monjukly ýa-da uly bolmadyk hünjüli gulakhalka dakypdyrlar. Hünji bilen monjuklardan gezekleşdirilip düzülen sep ýaş gyz-gelinleriň goşarlaryny, gartaşan aýallaryň bolsa boýnuny bezäpdir. Monjuklar, öz gezeginde, düzülişi we dakylyş görnüşleri hem-de atlandyrylyşy boýunça tapawutlandyrylýar. Lebap sebitlerinde ýaşaýan gelin-gyzlar arassa merjen-hünjülerden sapaga düzülen, dürli reňkler bilen nagyşlanylan monjuklary dakynypdyrlar. Olar gelin-gyzlary asylly, edepli görkezipdir. Zenanlar monjuklaryň arasyna ýantar daşyndan ýasalan monjuklary goşup dakmak bilen, olaryň dürli dertleri bejerijilik häsiýetiniň bardygyny bilipdirler. Şeýle-de olar käbir keselleriň öňüni almakda we bakteriýalary ýok etmekde örän haýyrlydygy üçin monjuklara kümüş teňňeleri hem dakypdyrlar.

Ähli döwürleriň şahyry hakda

Türkmen halky ençeme şahyrlary döretdi, emma şolaryň arasynda söz ussady, deňi-taýy bolmadyk beýik Magtymguly birinji orunda durýar. Magtymguly türkmeniň şygryýetinde gymmatbaha daşlaryň biri bolup, ol biziň zamanamyzda täze ýüzügiň gaşynda gözüňi gamaşdyryjy şöhlesi bilen lowurdaýar.

Beýik söz ussady we erteki ýordumlary

Sungat äleminiň ýyldyzlary

Şirin heňli, hoş owazly Türkmen aýdym-saz sungatynda görnükli yz galdyran sungat ussatlary sanardan köp. Şeýle ussatlaryň biri-de türkmen opera hem-de kino sungatynyň ösmegine ägirt uly goşant goşan halypa aýdymçy, Türkmenistanyň halk artisti Annagül Annagulyýewadyr. Ol bütin ömrüni opera we kino sungatyna bagyş edip, hoş owazly aýdymlary ýerine ýetirip, ençeme gahrymanlaryň keşbini döretmegi başaran ussatdyr.

Mirasymyz — buýsanjymyz

Halkymyzyň baý hem-de gadymy mirasy, bahasyna ýetip bolmajak medeni gymmatlyklary bar. Berkarar döwletiň täze eýýamynyň Galkynyşy döwründe gözbaşyny gadymyýetden alyp gelýän şol gymmatlyklarymyzyň, ynsanperwer däp-dessurlarymyzyň, ýörelgelerimiziň, adatlarymyzyň ylmy taýdan öwrenilmegi we kämilleşdirilmegi, goralyp saklanmagy, geljekki nesillere ýetirilmegi üçin uly aladalar edilýär. Bu meselede muzeýleriň orny hem uludyr. Türkmen halky dünýäniň genji-hazynalarynyň hataryna giren milli gymmatlyklary döretmegi başarypdyr. Şol gymmatlyklar hem döwrebap muzeýlerimizde goralyp saklanýar, muzeýleriň ylmy işgärleri tarapyndan ylmy taýdan öwrenilýär. Biziň muzeýimize gelýän adamlar hem halkymyzyň gadymy taryhy, baý medeniýeti, däp-dessurlary barada giň düşünje alýarlar. Guraýan baý many-mazmunly sergilerimiz olarda uly täsirleri galdyrýar. Ata-babalarymyzyň müňýyllyklaryň dowamynda döreden medeni mirasy, gadymdan galan gymmatlyklar sergileri synlamaga gelýän bagtyýar raýatlarymyzda olara bolan buýsanjy, söýgini artdyrýar.

Azadynyň gurduran geçelgesi

Beýik söz ussady, aryf akyldar Döwletmämmet Azady ömrüniň bütin dowamynda il-günüň agzybir, parahat, asuda durmuşda ýaşamagy ugrunda aladalanypdyr. 6000-e golaý setirden, 2314 beýtden, dört bapdan ybarat bolan «Wagzy-azat» eserinde beýik akyldar döwlet gurmagyň zerurlygy, adyl şa, baýlaryň ýoksullara ýardam bermekleri, durmuşda özüňi alyp barmagyň meseleleri, ylym-bilim, alymlaryň jemgyýetdäki orny we häsiýetleri, derwüşler hakynda düýpli meseleleri gozgaýar.

Pederleriň göreldesi — nesilleriň ýörelgesi

Pederlerimiziň ruhy siňen edebi mirasymyza, baý milli gymmatlyklarymyza, asylly däp-dessurlarymyza, edim-gylymlarymyza daýanmak esasynda, ýaşlarda gymmatly ahlak häsiýetleriniň berk binýady kemala gelýär. Ömrüni, ykbalyny Watana bagyşlap, mübärek nesilleri terbiýelän ynsanlaryň ady taryhda galýar, halkyň hakydasynda ýaşaýar. Olaryň durmuş ýoly nesilleri watansöýüjilik, arassa ahlaklylyk, ynsanperwerlik ruhunda terbiýelemekde nusga bolup, ýörelge mekdebi bolup galýar. Gahryman Arkadagymyzyň kyblasy, Arkadagly Gahryman Serdarymyzyň atasy, ilhalar ynsan, Watanyň wepaly ogly Mälikguly Berdimuhamedowyň durmuşy, ömür ýoly, çeper döredijiliginde öňe süren pikirleri hem nesiller üçin görelde mekdebidir. Peder göreldesiniň, ata terbiýesiniň ähmiýetine, nesilleriniň ykbalyna edýän mukaddes täsiriniň nähili uludygyny Gahryman Arkadagymyzyň öz kyblasyna bagyşlap ýazan setirlerinde örän çeper beýan edilýär. Onuň kyblasynyň ýagty ýadygärligine bagyşlap ýazan «Atamyň» atly şygrynda şeýle setirler bar: Mätäje uzatdy kömek goluny, Mukaddeslik saýdy ene dilini, Il içinde alkyş boldy alany, Ýollary alkyşdan doly atamyň.

Halkymyzyň milli buýsanjy

Berkarar döwletiň täze eýýamynyň Galkynyşy döwründe türkmen bedewiniň şan-şöhraty, meşhurlygy barha artýar. Munuň özi Gahryman Arkadagymyzyň başyny başlan döwletli başlangyçlaryny mynasyp dowam edýän hormatly Prezidentimiziň ýyndam bedewlere bolan garaýşy, ahalteke atlaryna goýýan sarpasy bilen aýrylmaz baglanyşyklydyr. Täze taryhy döwrümizde gözelligiň we kämilligiň nusgasy bolan ahalteke bedewleri Türkmenistanyň okgunly ösüşiniň, parahatçylygyň we döredijiligiň ýoly bilen ynamly öňe gitmeginiň nyşanyna öwrüldi. Türkmenistanyň Döwlet tugrasyny ahalteke bedewiniň şekiliniň bezemegi halkymyzyň gymmatly mirasy bolan ahalteke bedewlerine goýulýan belent sarpanyň dabaralanmasydyr. Bu gün ahalteke atlarynyň iň naýbaşy ugurlarynyň birine degişli bolan Akhan atly bedew Ginnesiň Bütindünýä rekordlar kitabynda mynasyp orun alýar. Bu meşhur bedew 2018-nji ýylda çarpaýa galyp, yzky aýaklarynda 10 metr aralygy ýöremek boýunça agzalan rekordlar kitabyna giripdi. Paýtagtymyzyň Olimpiýa stadionynyň münberini bezeýän ahalteke bedewiniň çeper keşbiniň atyň dünýäde iň uly nyşany hökmünde ykrar edilip, Ginnesiň Bütindünýä rekordlar kitabyna girizilendigi hem buýsanç bilen bellenilmäge mynasypdyr.