Gadymy medeniýetiň ojagy

Köneürgenç şäheri türkmen halkynyň we bütin dünýäniň deňsiz-taýsyz medeni mirasynyň ajaýyp nusgalaryny özünde jemleýär. Köneürgenç gadymy Horezm döwletiniň paýtagty Gürgenç şäheriniň galyndylarynyň ýanynda gurlan häzirki zaman şäheridir. ХV asyrdan soňra Gürgenç şäheriniň eteginden akýan Amyderýanyň akymynyň ugry üýtgäp, paýtagt Hywa şäherine göçürilýär. Gürgenjiň soňky wagtda Köneürgenç diýlip atlandyrylmagynyň sebäbi özünden 190 kilometr uzaklykda Ürgenç ady bilen ýene bir şäher gurulýar. Häzirki Horezm welaýatynyň merkezine öwrülen bu şäher Täze Ürgenç, Gürgenç bolsa Köneürgenç diýlip başlanýar.

Seljuk soltanlary

Dowamy. başlangyjy žurnalymyzyň geçen sanlarynda. Ömür beýany4.

Şöhratly taryhyň goýnunda

Beýik Ýüpek ýolunyň çatrygynda ýerleşen Türkmenistan dünýä siwilizasiýasynyň gadymy ojaklarynyň arasynda özboluşly köpriniň hyzmatyny ýerine ýetiripdir. Türkmen halkynyň gojaman taryhynda öçmejek yz galdyran, gadymy we orta asyr ýurtlaryň territorial araçäkleri, ýerleşýän ýerleriniň taryhy, arheologlar, gündogary öwreniji alymlar tarapyndan döwürlere bölüp öwrenildi. Alymlar tarapyndan öwrenilen ylmy-barlag işleriniň arasynda, orta asyr Horasanyň ýerlerinde ýerleşen Ariýa ýurdy baradaky taryhy maglumatlar, gadymy-antiki we orta asyr medeni we syýasy ösüşleri bilen berk baglanyşykly bolup, sebitiň çäk ýerleriniň taryhyny öz içine alýar. Taryhy nukdaý nazardan seredenimizde, orta asyr Horasanyň sähraýy ýerlerinde ýerleşen, gadymy Ariýa ýurdy baradaky maglumatlar Türkmenistanyň taryhynyň bir ülşi bolup durýar. Bu geografiki ýerleriň taryhyny ilkinji bolup görnükli gündogarşynaslar we arheologlar W. A. Žukowskiý, ­W. W. Bartold, A. Ý. Ýakubowskiý, W. M. Masson, I. N. Hlopin, Ý. Ý. Kuzmina, H. Ýusubow we Ö. Gündogdyýew tarapyndan öwrenilip, ylmy esasda beýan edildi.

Nebit we nebit önümleriniň gelip çykyşy

Nebit, tebigy gaz we gaz kondensaty diňe ýangyç serişdeleri bolmak bilen çäklenmän, eýsem, möhüm himiki önümleri almak üçin hem gymmatly çig mal bolup durýar. Ýurdumyzda nebit we gaz ýataklarynyň, baý gorlarynyň tapylmagy aýratyn bellärliklidir. Hakykatdan hem, haýsy bir zat hakynda ýazsaň ilki onuň gelip çykyşy, alnyşy, öndürilişi barada gyzyklanýarsyň we birnäçe soraglara ýüzlenýärsiň. Nebitiň gelip çykyşy, çykarylyşy, olar baradaky maglumatlara köp sanly çaklamalarda, alymlaryň ýazgylarynda gabat gelmek bolýar. Bu dogrusynda, sözümiz gury bolmaz ýaly, nebit önümleriniň maglumatlarynyň birnäçesi bilen tanşyp geçsek has ýerlikli bolardy. Elbetde, nebitiň emele gelşi barada çap edilen edebiýat maglumatlarynda, internet sahypalarynda şeýle beýan edilýär, ýagny amerikaly alym R.A.Rusbro wazelin oýlap tapýar. Wazelin we serezin parafinden alynýan nebit önümleri bolup, ol 1871-nji ýylda ýüze çykarylýar. Beýleki bir maglumatlara görä, belli himik alymy D.I.Mendeleýew amerikaly alym Awram Gasneriň daşkömürden «ýagtylyk ýagy» diýip at beren önümine 1846-njy ýylda «kerosen oýl» (kerosinli ýag) diýip at berýär. Bu ýangyç, mälim bolşy ýaly, XIX asyryň 50-nji ýyllaryndan soň «kerosin» diýlip atlandyrylyp başlanýar, ýagny ony yşyk hökmünde çyralara guýup hem

Berk binýatly sütünler

Jaýyň esasy diregi, daýanjy ýa-da bezeg üçin dikeldilen desga hökmünde häsiýetlendirilýän sütüniň türkmen dilinde dürlüçe atlandyrylyşy bar. Olaryň has giň ýaýrany bolsa «öre» sözüdir. «Sütün, direg» manysyndaky bu söz «ör» kökünden we at ýasaýjy «e» goşulmasyndan emele gelýär. Mundan başga-da, Türkmenistanyň günbatar sebitinde ýelkeni berkitmek üçin gämide dik oturdylýan sütüniň «bogaldak», Daşoguz welaýatynda jykyryň suw çykarýan çarhyny saklamak üçin dikilýän ýogyn sütün agajyň «ýanöre» ýaly atlandyrylyşyna-da duş gelýäris. Milli binagärlik sungatynda sütünleri ulanmak tejribesiniň özboluşly ösüş taryhy bar. Ylmy-barlag işleriniň netijesinde, taryhy-medeni ýadygärliklerden ýüze çykarylan sütünleriň iň gadymy we görnükli nusgalary Nusaý galalaryndan tapyldy.

Şahsyýetlere şan şäher

Geçmişde öçmejek yz galdyran merdana pederlerimiziň adyny ebedileşdirmek, olaryň geçen şöhratly ýoluny geljekki nesiller üçin terbiýe mekdebine öwürmek ýurdumyzda ileri tutulýan asylly işleriň biridir. Türkmenistanyň Mejlisiniň kararyna laýyklykda, Arkadag şäherinde gurlan bilim, saglygy goraýyş, medeniýet edaralaryna we sungat binasyna türkmen halkynyň görnükli şahsyýetleriniň atlarynyň dakylmagy munuň buýsandyryjy subutnamasydyr. Halkara atçylyk akademiýasyna meşhur seýis, ussat atşynas, şan-şöhraty dünýä dolan ajaýyp ahalteke bedewleriniň ugurbaşy nesillerini döreden halypa seýis Aba Annaýewiň adynyň dakylmagy hem-de şäheriň çäginde ýerleşýän Aba Annaýew obasyna şäherçe derejesiniň berilmegi öz hünäriniň çyn eýesi bolan şahsyýete il-halkynyň hormatyndan nyşandyr.

Watançy alym

«Türkmenistanyň Garaşsyzlygynyň 25 ýyllygy» ýubileý medalynyň eýesi, taryh ylymlarynyň doktory, professor Roza Bazarowanyň ýurdumyzyň we halkymyzyň öňünde bitiren işleri ýaş nesiller üçin görelde mekdebidir. Ol 1933-nji ýylyň 23-nji iýulynda Çärjew (häzirki Türkmenabat) şäherinde dogulýar. Orta mekdepde oňat bahalar bilen okaýar. Aýratyn-da, matematikany gowy özleşdirýär. Roza 1948-nji ýylda Aşgabadyň pedagogik institutynda okap ýörkä, bu ýerde eýmenç ýertitremesindäki pajygaly günleri başdan geçirýär. Bu tebigy heläkçilik sebäpli, ol Çärjewdäki (häzirki Türkmenabat) Seýitnazar Seýdi adyndaky Türkmen döwlet mugallymçylyk institutynda okuwyny dowam etdirmeli bolýar. Soňra 1952-nji ýylda pedagogik institutyň maksatnamasy boýunça Aşgabatda döredilen M.Gorkiý adyndaky Türkmen döwlet uniwersitetinde okaýar. Şol ýyl hem Türkmenistanyň Ylymlar akademiýasynyň ýanyndaky aspirantura kabul edilýär we üç ýyldan soň «1941 — 1945-nji ýyllaryň Beýik Watançylyk urşunda Türkmenistanyň ýaşlarynyň watançylygy» diýen temadan kandidatlyk dissertasiýasyny goraýar.

Görküm, zynatym meniň

Milli lybaslarymyz, däp-dessurlarymyz halkymyzyň durmuş ýörelgesini häsiýetlendirýän maddy hem ruhy medeniýetiň aýrylmaz bölegidir. Gelin-gyzlarymyzy bezeýän, olaryň gözelligine gözellik goşýan ajaýyp lybaslarymyz dünýäde uly meşhurlyga eýe bolan milli matalarymyzdan taýýarlanylýar. Çeper elli zenanlar olardan çyrpy, gyrmyzy don, gyňaç, gültahýa, akgaýma tahýa, gursakça ýaly birnäçe egin-eşikleri tikip taýýarlaýarlar. Türkmen pähiminde: «Görk agyzdan, görmek eginden» diýilýär. Geýeniňde gelşik berýän milli lybaslarymyzy biçmek, tikmek, nagyşlamak hem sungatdyr. Milli nagyşlar özboluşly bolup, ol lybaslaryň görküni artdyrýar. Geçmiş taryhymyzda ene-mamalarymyz ýüpek sapaklarynyň lowurdysy gözüň ýagyny iýip barýan kürtelere, çabytlara, tahýalara, ýakalara salynýan «para», «çaňňa», «tegbent», «kürtegoçak», «gülýaýdy», «erikgül», «goçkelle», «sekizkeşde» ýaly nagyşlary döredipdirler. Milli lybaslaryň hersiniň döreýiş taryhy bar. Gyrmyzy donuň döreýşi baradaky rowaýatda şeýle diýilýär: «Gadym döwürde türkmen obalarynyň birinde ýaşaýan bir adamyň dört ogly, bir gyzy bolupdyr. Erkek doganlary gyz uýasyny gaty gowy görer ekenler. Gyz asylly maşgalada ösüp-ulalansoň, edepli, sada, eli çeper bolup ýetişýär. Ýöne oglanlaryň arasynd

Änew: ýaşaýyş jaý gurluşyklarynyň taryhyndan

Seýitjemaleddin metjidi (Şöhratly taryh)

Mähriban çagalar, dünýä medeniýetiniň ajaýyp bölegine öwrülen Türkmenistanyň ýadygärlikleri dünýä halklarynyň ünsüni özüne çekip gelýär. Şeýle ýadygärlikleriň biri-de gadymy Seýitjemaleddin metjididir. Bu ýadygärlik dört desgadan — metjitden, onuň öňündäki kümmetiň üstündäki binadan hem-de beýik gümmezli iki sany jaýdan ybaratdyr. «Seýitjemaleddin metjidi» ady bilen belli bolan bu ymarat 17 otagdan ybarat bolup, onuň merkezinde üsti gümmezli, her tarapy 10,5 metre barabar bolan otag ýerleşipdir. Otagyň diwarlary üç bölege bölünipdir. Metjidiň demirgazyk tarapdan howlusyna çykylýan giň eýwan bolupdyr.